Ca dao dân ca - Nét đẹp tâm hồn ngư�i Việt
Là ng quê Việt Nam ở đâu cÅ©ng váºy, ẩn chứa trong nó bao Ä‘iá»?u gần gÅ©i và thân thÆ°Æ¡ng. Má»—i má»™t miá»?n quê Ä‘á»?u có những câu hò, Ä‘iệu hát rất chung mà lại rất riêng, mang âm hưởng của từng vùng, miá»?n. Tất cả cùng hòa và o câu thÆ¡, giá»?ng hát của những là n Ä‘iệu, tạo thà nh dòng ca dao dân ca Việt Nam rất Ä‘a dạng và phong phú.
Ca dao dân ca, xét vá»? góc Ä‘á»™ tÆ° duy của dân tá»™c, là tấm gÆ°Æ¡ng bức xạ hiện thá»±c khách quan của má»—i dân tá»™c vá»›i lối sống, Ä‘iá»?u kiện sống và những phong tục táºp quán riêng. Hình ảnh vá»? thiên nhiên, cuá»™c sống, vá»? truyá»?n thống dân tá»™c, quan hệ xã há»™i được phạm trù hóa theo những cách khác nhau, bằng những hình thức ngôn ngữ khác nhau. Nghiên cứu vá»? ca dao dân ca không chỉ cho thấy những nét đẹp văn hóa của ngÆ°á»?i Việt Nam mà còn là m nổi báºt lên tinh thần lạc quan, yêu Ä‘á»?i, yêu ngÆ°á»?i thiết tha. Ca dao dân ca là kết tinh thuần tuý của tinh thần dân tá»™c, là nét đẹp trong văn hóa dân gian Việt Nam. Vá»›i cá»™i nguồn lịch sá» và chữ viết rất phong phú Ä‘a dạng nên ca dao và dân ca có mặt ở Việt Nam từ rất sá»›m. Các công trình nghiên cứu vá»? văn hóa dân gian, cÅ©ng nhÆ° các nhà khoa há»?c có liên quan đã khẳng định má»™t trong những dấu tÃch của ca dao cách chúng ta khoảng trên dÆ°á»›i 2.500 năm. Ä?iá»?u nà y được thể hiện rất rõ qua các hoa văn trên trống đồng và các hiện váºt khảo cổ cùng niên đại. Phân tÃch các há»?a tiết hoa văn trên trống đồng, nhiá»?u ngÆ°á»?i đã tìm thấy ở đây hình ảnh lá»… thá»? nữ thần Mặt Trá»?i cÅ©ng là nữ thần Nông nghiệp. Trong lá»… há»™i nà y đã sá» dụng các hình thức âm nhạc, thanh nhạc múa hát và các nhạc khÃ.
Phó Giáo sÆ°, Tiến sỹ Ä?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn há»?c dân gian, Viện Văn há»?c phát biểu: "Tất cả các dân tá»™c trên thế giá»›i suốt mấy nghìn năm chá»— nà o cÅ©ng có dân ca và ca dao. Vì thế nói vá»? ca dao dân ca của má»™t dân tá»™c hay ca dao dân ca nói chung là vấn Ä‘á»? rất lá»›n. Nó tồn tại rất lâu, từ hà ng ngà n năm trÆ°á»›c và nhÆ° các nhà khoa há»?c nghiên cứu trÆ°á»›c đây, các há»?c giả đã nói ca dao ra Ä‘á»?i khi trong lòng mình có những Ä‘iá»?u muốn thể hiện ra, muốn nói lên. Những Ä‘iá»?u đó được gá»?i là ca dao".
Câu nói, là n Ä‘iệu, giá»?ng hát là những đòi há»?i bức thiết nảy sinh trong Ä‘á»?i sống xã há»™i, qua thá»?i gian, những câu nói hay, những là n Ä‘iệu hấp dẫn đã được nhân dân sÆ°u táºp và gìn giữ. Cùng xuất phát từ hoà n cảnh thá»±c tế của Ä‘á»?i sống xã há»™i và trà tuệ của nhân dân đúc kết nên. Qua lá»?i ca, câu hát, ca dao và dân ca Việt Nam là những câu nói đúc kết những kinh nghiệm sống, những quan niệm vá»? nhân cách, nhân đức ở má»—i con ngÆ°á»?i. Cà ng Ä‘i sâu và o tìm hiểu ca dao dân ca, chúng ta sẽ thấy được những nét tà i hoa, óc sáng tạo đầy tinh thần thẩm mỹ. Tuy nhiên ở má»—i loại hình lại có những đặc Ä‘iểm riêng biệt.
Phó Giáo sÆ°, Tiến sỹ Ä?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn há»?c dân gian, Viện Văn há»?c phát biểu: "Các cụ ngà y xÆ°a có nói bá»? ca Ä‘i thì còn lại dao, có nghÄ©a là ca dao và dân ca ra Ä‘á»?i cùng má»™t lúc. NhÆ°ng cÅ©ng không phải tất cả câu hát của dân ca là ca dao. Ä?i sâu và o nghiên cứu thì thấy dân ca phát triển rất nhiá»?u, còn ca dao chỉ có má»™t số chức năng nhất định".
Ca dao dân ca là loại hình văn nghệ truyá»?n miệng, là má»™t hình thức văn hóa dân gian đã có từ rất lâu. Nó có thể là má»™t câu nói triết lý bao hà m má»™t ná»™i dung giáo dục của ai đó. Trải qua thá»?i gian, má»?i ngÆ°á»?i thấy đúng và nghe theo, tháºm chà há»? có thể thêm và o hoặc bá»›t Ä‘i để đúng vá»›i từng hoà n cảnh cụ thể. Vì váºy, có thể nói ca dao dân ca là của quần chúng nhân dân sáng tác nên và há»? có thể sáng tác trong bất cứ hoà n cảnh nà o, trong lá»… há»™i, trong lao Ä‘á»™ng sản xuất. NhÆ° Giáo sÆ° VÅ© Ngá»?c Phan đã viết: "Nó xuất hiện trong lao Ä‘á»™ng từ thá»?i cổ xÆ°a và hình thức thô sÆ¡ của nó đã được sá»a đổi qua các thế hệ của loà i ngÆ°á»?i". Có má»™t câu ca dao rất ý nghÄ©a, không chỉ nói lên quan niệm triết lý của ngÆ°á»?i Việt Nam mà đó còn là má»™t câu nói thể hiện tinh thần Ä‘oà n kết, gắn bó vá»›i nhau, thể hiện sức mạnh của táºp thể.
"Một cây là m chẳng nên non
Ba cây chụm lại thà nh hòn núi cao".
Chất trà tuệ, già u tÆ° tưởng tình cảm trong ca dao dân ca là những nguồn nhá»±a sống bổ sung cho văn hóa dân gian thêm phong phú và đáºm Ä‘Ã bản sắc. Tuy cÅ©ng là câu nói, giá»?ng Ä‘iệu cùng vá»›i má»™t cái nôi xuất phát nhÆ°ng không phải câu ca dao nà o cÅ©ng có thể trở thà nh dân ca và ngược lại, ở má»—i thể loại lại có thêm những Æ°u thế bổ sung ứng dụng trong từng hoà n cảnh của thá»±c tế Ä‘á»?i sống. Theo cách hiểu thông thÆ°á»?ng, ca dao là lá»?i của các bà i dân ca đã tÆ°á»›c bá»? Ä‘i những tiếng đệm, tiếng láy hoặc ngược lại là những câu thÆ¡ có thể bẻ thà nh những là n Ä‘iệu dân ca. NhÆ° váºy giữa ca dao và dân ca không có ranh giá»›i rõ rà ng. Ca dao là những câu nói phổ thông trong dân gian. Ca dao ngÆ°á»?i Việt thÆ°á»?ng được cấu tạo bằng hai câu lục bát, má»™t thể thÆ¡ rất âm Ä‘iệu tiếng Việt. Khi có nhiá»?u câu kết thà nh má»™t Ä‘oạn ngắn thì gá»?i là dân ca, vì váºy ranh giá»›i giữa ca dao và dân ca là má»™t sợi chỉ rất má»?ng manh. Ca dao là lối văn truyá»?n khẩu, trÆ°á»›c tiên là do má»™t ngÆ°á»?i vì xúc cảm mà phát hiện ra, rồi vì lá»?i hay, ý đẹp mà lan truyá»?n trong dân gian và truyá»?n mãi từ Ä‘á»?i nà y qua Ä‘á»?i khác. Tuy ca dao xuất phát trong giá»›i bình dân nhÆ°ng nhiá»?u câu rất nên thÆ¡ và ý nghÄ©a Ä‘áºm Ä‘Ã , dá»… xúc cảm ngÆ°á»?i nghe nên được nhiá»?u ngÆ°á»?i để tâm sÆ°u tầm.
"Có cha, có mẹ có hơn
Không cha, không mẹ như đà n không dây.
Mẹ cha như nước, như mây,
Là m con phải ở cho tầy lòng con".
Câu thơ không chỉ nói v� công đức sinh thà nh, giáo dưỡng của cha mẹ mà còn khuyên nhủ, răn dạy m�i ngư�i phải ăn ở sao cho đúng đạo là m con. Âu đó cũng là triết lý, quan điểm sống của mỗi con ngư�i chúng ta. Hoặc đó cũng có thể là những câu nói khuyên răn v� quan hệ giữa anh em, bạn bè.
"Anh em như chân, như tay
Như chim li�n cánh, như cây li�n cà nh".
Hoặc là những câu ngợi ca tình yêu lao động, trân tr�ng những giá trị của sự lao động.
"Ai ơi bưng bát cơm đầy,
Dẻo thơm một hạt, đắng cay muôn phần".
ChÃnh vì khả năng dá»… nói, dá»… tiếp thu, ca dao đã Ä‘i và o Ä‘á»?i sống của nhân dân má»™t cách rất tá»± nhiên và trong má»?i hoà n cảnh.
Trong má»—i chúng ta ai cÅ©ng có má»™t miá»?n quê, quê hÆ°Æ¡ng là cánh đồng lúa thÆ¡m ngát, luỹ tre xanh trải dà i dá»?c bá»? đê, là những hình ảnh thân thÆ°Æ¡ng nhất đối vá»›i cuá»™c sống má»—i con ngÆ°á»?i. Hai tiếng quê hÆ°Æ¡ng nghe gần gÅ©i và thân thÆ°Æ¡ng, đó là nÆ¡i chôn nhau cắt rốn, nÆ¡i đã nuôi dưỡng ta trưởng thà nh. Qua ca dao dân ca những hình ảnh của miá»?n quê nhÆ° trở nên gần gÅ©i hÆ¡n, lung linh hÆ¡n nhá»? những ca từ đầy hình ảnh. Khi nói đến dân ca, chúng ta không thể quên những lá»?i ru con thiết tha trìu mến, qua tiếng ầu Æ¡ mẹ ru con, những hình ảnh của miá»?n quê yêu dấu của biển rá»™ng non cao, của gió Là o cát cháy, những ngÆ°á»?i mẹ năm tháng tảo tần má»™t nắng hai sÆ°Æ¡ng nuôi dáºy con khôn lá»›n. Những lá»?i hát ru của mẹ đã hòa đồng vá»›i tâm hồn trẻ thÆ¡, vừa đằm thắm nhẹ nhà ng nhÆ°ng cÅ©ng không kém phần trầm tÆ° sâu lắng. Trong câu hát của mẹ có ánh trăng soi rá»?i nhÆ° Ä‘Æ°a con và o giấc ngủ êm Ä‘á»?m, có áng mây trôi bồng bá»?nh trên đỉnh núi, có dòng sông bên lở bên bồi, có mặt biển long lanh ánh bạc và những con thuyá»?n thấp thoáng ngoà i khÆ¡i xa. Nghe lá»?i ru của mẹ, trẻ thÆ¡ nhÆ° được tiếp thêm nguồn dá»± trữ lá»›n lao vá»? lòng yêu quê hÆ°Æ¡ng, đất nÆ°á»›c, chắp cánh cho tuổi thÆ¡ của con thêm vững bÆ°á»›c và sáng ngá»?i niá»?m tin.
Lấy nguồn cảm hứng từ thá»±c tế cuá»™c sống, ca dao dân ca được sáng tạo nên, đó là lá»?i ăn, tiếng nói của ông cha ta tÃch lÅ©y từ ngà n Ä‘á»?i. Ä?ó là những câu nói đúc kết từ những kinh nghiệm sản xuất răn dáºy con cháu, bao hà m những ná»™i dung mang ý nghÄ©a triết lý dáºy bảo rất sâu sa. Ä?ó là những câu hát được truyá»?n tải bằng âm thanh giá»?ng Ä‘iệu ngôn ngữ vá»›i ná»™i dung nghệ thuáºt phong phú, Ä‘a dạng, Ä‘áºm Ä‘Ã bản sắc dân tá»™c. Giống nhÆ° đại thi hà o Macxingocki đã nháºn định: "con ngÆ°á»?i không thể sống mà không vui sÆ°á»›ng được. Há»? phải biết cÆ°á»?i đùa, há»? sáng tạo nên những bà i hát vui tÆ°Æ¡i, há»? thÃch nhẩy múa". Bởi váºy, ca dao dân ca là sản phẩm văn hoá tinh thần và cần thiết đối vá»›i má»—i dân tá»™c, con ngÆ°á»?i.
Trong câu hát ru của ngư�i mẹ Thanh Hoá, câu ca dao: "Gừng cay muối mặn xin đừng quên nhau" như một l�i nhắn nhủ của ngư�i mẹ với đứa con thơ v� tình nghĩa đạo lý ở đ�i, phải ăn ở thuỷ chung trước sau như một, đầy ắp tình thương và tình ngư�i. Từ thực tế cuộc sống những câu hát dân gian, những lối nói chân thà nh chất phác nhưng cũng không kém phần triết lý sâu sẵc, thực tế là những cái hay, cái tinh tuý của dân tộc được kết tinh từ cuộc sống hà ng ngà y. Trong ứng xỠgiao tiếp ông cha ta đã có vô và n những câu nói đúc kết v� những lối nói, những hà nh vi ứng xỠkhéo léo, lịch sự và duyên dáng.
Phó Giáo sÆ°, Phó Tiến sỹ Mai Ngá»?c Chừ, Ä?ại há»?c Khoa há»?c xã há»™i và Nhân văn Quốc gia phát biểu: "TrÆ°á»›c hết tôi xin nói vá»? lá»?i chà o, ngÆ°á»?i Việt Nam rất coi trá»?ng lá»?i chà o. NgÆ°á»?i ta thÆ°á»?ng nói:"Tiếng chà o cao hÆ¡n mâm cá»—". Trong ca dao thì tiếng chà o không chỉ nói lên phép lịch sá»± của con ngÆ°á»?i Việt Nam mà tiếng chà o còn là cái cá»› để những đôi trai gái là m quen vá»›i nhau, đó là những lá»?i chà o bắt duyên trong văn há»?c dân gian. Và dụ:
"Gặp nhau ăn một miếng trầu
Mai ra đư�ng cái gặp nhau ta chà o"
Hoặc: "Ä?ôi ta nhÆ° đá vá»›i dao,
Năng liếc thì sắc, năng chà o thì quen".
Nhưng năng chà o cũng chưa đủ, chà o phải đúng lúc, đúng chỗ:
"Gặp nhau đư�ng vắng thì chà o
Gặp nhau giữa chợ lao xao xin đừng".
Câu thÆ¡, giá»?ng hát vá»›i cái Ä‘Ãch là phục vụ nhân sinh. Con ngÆ°á»?i luôn có hoà i bão vÆ°Æ¡n tá»›i cái hay, cái đẹp, cái thanh tao của cuá»™c sống là chân, thiện, mỹ, cho nên ca dao dân ca không chỉ là những bà i hát ngắn dà i, vần, vè vá»? câu chữ, nhịp Ä‘iệu trầm bổng du dÆ°Æ¡ng để quên nguôi cảnh buồn tẻ, trống trải mà thá»±c tế ná»™i dung ý nghÄ©a còn mang tÃnh nhân văn sâu sắc.
"Công cha như núi Thái Sơn,
Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra
Má»™t lòng thá»? mẹ, kÃnh cha
Cho tròn chữ hiếu mới là đạo con".
Bên cạnh ý nghĩa là công nuôi dưỡng, sinh thà nh như tr�i bể của cha mẹ, câu ca dao nà y còn được hiểu rộng ra với những nét nghĩa rất phong phú.
Phó Giáo sÆ°, Tiến sỹ Ä?ặng Văn Lung, Trưởng Ban Văn há»?c dân gian, Viện Văn há»?c phát biểu: "Ä?ể hiểu câu ca dao nhÆ° thế nó vừa lá»›n, vừa rá»™ng, vừa có tÃnh dân tá»™c, bởi vì núi được công nháºn là cao, rá»™ng, công cha đối vá»›i con là không phải bà n. Mình có đặc Ä‘iểm khác các nÆ°á»›c là là m nông nghiệp, việc bám và o quê hÆ°Æ¡ng, đất tổ, bám và o đất, nÆ°á»›c là truyá»?n thống của ngÆ°á»?i Việt Nam. NgÆ°á»?i Việt Nam luôn bám và o quê hÆ°Æ¡ng và trong quê hÆ°Æ¡ng đó là do cha mẹ mình, tổ tiên mình sáng tạo ra, do váºy tấm lòng của mình phải hÆ°á»›ng vá»? cha mẹ, không thể xa rá»?i được. NghÄ©a đấy cÅ©ng nhÆ° nÆ°á»›c trong nguồn, chảy mãi. Công cha, nghÄ©a mẹ để lại mãi mãi cho mình, con cháu. Tình cảm con ngÆ°á»?i đối vá»›i cha mẹ Ä‘á»?u được công nháºn trên thế giá»›i, nhÆ°ng ở Việt Nam có đặc Ä‘iểm riêng là là m lúa nÆ°á»›c, phải bám đất, bám là ng nên tình là ng nghÄ©a nÆ°á»›c, tình cha, nghÄ©a mẹ luôn Ä‘i vá»›i nhau rất trá»?n vẹn. Từ tình cha mẹ rồi má»›i đến tình là ng nghÄ©a nÆ°á»›c, tình yêu tổ quốc, 3 cái đó quyện chặt vá»›i nhau. Vì váºy công cha nhÆ° núi Thái SÆ¡n có thể hiểu là cha cụ thể nhÆ°ng cÅ©ng có thể là cha Tổ quốc, mẹ cÅ©ng thế, có thể hiểu là đất nÆ°á»›c. Vì váºy đất nÆ°á»›c mình cÅ©ng là cha mẹ mình, tổ tiên mình. Tổ tiên, đất nÆ°á»›c, cha mẹ, tất cả hòa là m má»™t trong câu ca dao đó".
Ca dao dân ca là sản phẩm được sáng tạo bởi quần chúng nhân dân, ná»™i dung mang tÃnh chất chung cÅ©ng lại rất riêng, gần gÅ©i vá»›i táºp quán sinh hoạt của con ngÆ°á»?i. Ngay từ thủa lá»?t lòng, ca dao dân ca đã già nh cho trẻ những bà i hát Ä‘Æ¡n sÆ¡, má»™c mạc nhÆ°ng du dÆ°Æ¡ng, ngá»?t ngà o để Ä‘Æ°a trẻ và o giấc ngủ êm Ä‘á»?m. Chuyển sang tuổi ấu thÆ¡, các em lại được cất lên nhÆ°ng bà i hát đồng dao để vui chÆ¡i giải trÃ, luyện cho trẻ quen vá»›i tiếng nói, tiếp cáºn vá»›i thiên nhiên, tìm hiểu những vấn Ä‘á»? xã há»™i nảy sinh trong Ä‘á»?i sống hà ng ngà y. Khi trưởng thà nh, trai gái lại tụ há»?p nhau lại thi hát đố, hát giao duyên và các bà i hát vui chÆ¡i trong Ä‘á»?i sống. Ä?ó là những táºp tục rất phong phú, là m nảy nở thêm tinh thần lạc quan, yêu Ä‘á»?i, yêu ngÆ°á»?i thiết tha.
Vá»›i ná»™i dung truyá»?n tải rất Ä‘a dạng và phong phú Ä‘á»?i sống xã há»™i cho nên ở má»—i chủ Ä‘á»?, má»—i má»™t lÄ©nh vá»±c chúng ta có thể thấy vô và n những câu nói, lối nói rất má»™c mạc, dá»… hiểu. Nhà văn Nguyá»…n Ä?ình Thi đã nháºn xét rằng: ca dao Việt Nam bắt nguồn từ tinh thần ham sống, ham đấu tranh, vui vẻ, tế nhị, có duyên nhÆ°ng cÅ©ng không kém phần dồi dà o tình cảm, mạnh mẽ sức lá»±c, nảy nở tá»± do để đón ánh sáng trá»?i hòa hợp vá»›i cá»? cây, hoa lá. Nó nhÆ° má»™t nguồn nhá»±a sống để nuôi dưỡng tâm hồn trẻ thÆ¡, chắp cánh cho thế hệ tÆ°Æ¡ng lai những hoà i bão lá»›n lao vá»? cuá»™c sống, thiên nhiên và con ngÆ°á»?i. NhÆ° váºy có thể nói ca dao và dân ca Việt Nam là kho tà ng văn hóa, tri thức dân gian, phản ánh những phong tục, tạp quán, tâm tÆ° nguyện vá»?ng của con ngÆ°á»?i Việt Nam, tạo thà nh má»™t hệ thống hình ảnh thiên nhiên, con ngÆ°á»?i và lao Ä‘á»™ng cùng hoà quyện và o nhau, tạo dá»±ng nên cách nghÄ©, cách cảm vá»? cuá»™c sống, thiên nhiên và con ngÆ°á»?i rất Việt Nam.