Vấn Ä?á»? Láy Từ Trong Tiếng Việt
I. Mở đầu
Và dụ ta lấy từ héo.
Muốn là m giảm nghĩa của héo, ta có hai cách :
- hoặc dùng cú pháp từ hơi, ta có hơi héo
- hoặc dùng từ pháp bằng cách lặp lại từ héo nhưng lại thay đổi thanh điệu, ta sẽ có heo héo.
PhÆ°Æ¡ng pháp thứ hai gá»?i là láy rất thông dụng trong tiếng Việt. Rất nhiá»?u tác giả, Việt Nam cÅ©ng nhÆ° ngoại quốc, khi nghiên cứu ngữ pháp tiếng Việt Ä‘á»?u có Ä‘á»? cáºp đến vấn Ä‘á»? láy từ. NhÆ°ng các tác giả nà y, ngÆ°á»?i thì không phân biệt những từ láy sống vá»›i những từ láy chết, ngÆ°á»?i thì sau khi đã phân biệt hai diện sống/chết của sá»± láy vẫn xếp những từ thuá»™c loại sống và o các từ thuá»™c loại láy chết.
Thế nà o là láy sống và láy chết ?
Láy sống là má»™t sá»± láy sinh Ä‘á»™ng mà má»—i ngÆ°á»?i Việt hoặc thông hiểu tiếng Việt có thể từ má»™t từ gốc tạo thà nh má»™t từ láy theo qui luáºt hoặc đã thâu nháºn được qua kinh nghiệm hoặc đã được minh định rõ rà ng sau má»™t cuá»™c tìm tòi nghiên cứu. Và dụ từ heo héo ở trên đã được tạo ra do má»™t sá»± láy sống mà sau đây chúng tôi sẽ nêu rõ những đặc Ä‘iểm của nó.
Trái lại sự láy chết là một hiện tượng đã hết khả năng sản xuất. Những từ láy chết đến với ta như một hiện tượng đã hình thà nh, ta không biết hoặc chưa biết vì đâu mà chúng có. Những từ láy chết không thể là những mô hình từ đó chúng ta có thể tạo ra những từ mới trong hiện tại. Từ nh� nhẻ ( từ gốc : nh� ) là một và dụ.
Trong bà i nà y chúng tôi chỉ xét đến hai loại láy sống : láy giảm nhÆ° đã nói ở trên và láy tăng mà sau đây là má»™t và dụ : héo > héo hẹo ( rất héo ). HÆ¡n nữa chúng tôi chỉ Ä‘á»? cáºp đến hai loại láy nà y trên má»™t từ loại chÃnh : Ä‘á»™ng từ trạng thái ( hoặc là hình dung từ theo má»™t số đông tác giả ).
II. Sự khác biệt giữa láy tăng và láy giảm
V� nhiệm vụ ngữ nghĩa (fonction sémantique), sự khác biệt giữa hai loại láy trên đã quá rõ. Nhưng sự khác biệt nà y đi đôi với những sự khác biệt v� hình thức (différences formelles) nà o, đó là câu h�i cần được giải đáp.
Trong luáºn án trình tại Ä?ại há»?c Paris VII tháng 3, 1973, và được xuất bản thà nh sách (Nguyá»…n phú Phong, 1976, tr. 47-51), chúng tôi đã nêu ra ba Ä‘iểm khác biệt nhÆ° sau :
1. V� hướng láy (lấy từ gốc là m chuẩn)
Láy giảm luôn luôn được thá»±c hiện từ mặt qua trái. NhÆ° váºy thứ tá»± của các thà nh tố sẽ là : từ đệm-từ gốc : héo > heo héo.
Hướng láy tăng có thể là :
- từ mặt qua trái ; thứ tự các thà nh tố là : từ đệm-từ gốc. Và dụ : con > c�n con.
- từ trái qua mặt; thứ tự các thà nh tố là : từ gốc-từ đệm. Và dụ : héo > héo héo.
2. V� số lần láy
Nếu n là số lần láy, thì
- với láy giảm, n = 1
héo > heo héo
- với láy tăng, n >= 1
héo > héo hẹo ( n = 1 )
héo > héo hèo heo ( n = 2 )
héo > héo hẻo hèo heo ( n = 3 )
Lẽ dĩ nhiên, n có giới hạn trên là n =< 5 , vì trong tiếng Việt, phương ngữ già u thanh điệu nhất cũng chỉ có 6 thanh (ton), và trong khi láy ta không kể thanh của từ gốc.
Tóm lại :
n = 1 : láy giảm và láy tăng
2 =< n =< 5 : láy tăng
Láy nhi�u lần chỉ có thể là m tăng nghĩa mà thôi.
Chú ý : Vì láy tăng là một hiện tượng hai hướng và có thể là m nhi�u lần nên các thà nh tố trong một từ láy tăng có thể theo thứ tự : từ đệm... từ gốc... từ đệm...
Và dụ : sạch > sách sạch sà nh sanh.
3. V� cách xếp đặt thanh điệu
6 thanh điệu trong tiếng Việt được xếp đặt theo bảng sau đây :
Căn cứ theo bảng nà y, ta nháºn thấy dầu từ gốc có thanh Ä‘iệu nà o Ä‘i nữa, thanh Ä‘iệu của má»™t từ đệm trong má»™t từ láy giảm vẫn chỉ là thanh bằng cùng âm tầng vá»›i thanh Ä‘iệu từ gốc.
Và dụ :
Tóm lại, trong sự láy giảm thì 2 thanh bằng là 2 điểm hội tụ ( point focal ) của các thanh điệu cùng âm tầng. Trong sự láy nà y 6 thanh điệu được chia theo chi�u ngang thà nh 2 nhóm cao thấp và theo chi�u d�c thà nh 2 nhóm bằng trắc, còn yếu tố ngắn dà i không có ảnh hưởng gì cả.
Cũng có trư�ng hợp ngoại lệ như khẽ > khe khẽ ( thay vì khè khẽ ).
Má»™t nháºn xét nữa là nếu ta lấy từ gốc là m chuẩn thì trong sá»± láy giảm, hÆ°á»›ng láy và hÆ°á»›ng xê dịch của thanh Ä‘iệu ( căn cứ theo bảng xếp đặt ở trên ) là má»™t, nghÄ©a là từ mặt qua trái.
Trái lại hướng xê dịch của thanh điệu trong sự láy tăng không đồng nhất :
- khi thì từ trái qua mặt : héo > héo hẻo
- khi thì từ mặt qua trái : héo > héo heo
- khi thì thay đổi âm tầng : héo > héo hẹo
hoà i > hoải hoà i
- cũng có thể vừa thay đổi âm tầng vừa xê dịch trong một âm tầng : héo > héo hẹo hèo heo
Có lẽ chÃnh vì sá»± không đồng nhất vá»? hÆ°á»›ng láy và hÆ°á»›ng xê dịch của thanh Ä‘iệu trong sá»± láy tăng nên L. Thompson đã không xếp loại láy tăng và o loại láy có khả năng sản xuất ( L. Thompson, 1965, tr. 155-178). Dù sao Ä‘i nữa thì ai cÅ©ng phải công nháºn rằng láy tăng là má»™t loại láy sống có qui luáºt.
NhÆ°ng chÃnh vì láy tăng có rất nhiá»?u khả năng kết hợp giữa các thà nh tố trong má»™t từ láy nên gây ra ấn tượng là không có quy luáºt, không thể định rõ những đặc Ä‘iểm của nó.
Vá»›i chỉ má»™t từ gốc, số lượng từ láy tăng tÆ°Æ¡ng ứng rất nhiá»?u, không tiện nêu rõ tất cả các mô hình của những từ láy nà y. Tuy váºy nếu ta không thể kể rõ tất cả các trÆ°á»?ng hợp cá thể của sá»± láy tăng, bằng phÆ°Æ¡ng pháp loại trừ chúng ta cÅ©ng có thể nắm được qui luáºt của loại láy tăng. Ä?ó là việc mà chúng tôi sẽ là m ở phần sau đây.
III - Khả năng trên mặt lý thuyết của tiếng Việt trong sự láy
Năm 1973, những kết luáºn vá»? vấn Ä‘á»? láy từ của chúng tôi được rút ra từ sá»± quan sát thá»±c tế của tiếng Việt qua kinh nghiệm và sá»± hiểu biết của chÃnh bản thân chúng tôi là ngÆ°á»?i Việt nói tiếng Việt, qua sá»± tham khảo vá»›i má»™t số bạn đồng hÆ°á»›ng và nhất là qua các tà i liệu viết. Nhìn lại vấn Ä‘á»? chúng tôi thấy mình tuy đã có dá»±a và o "lá»?i ăn tiếng nói" trong dân gian nhÆ°ng cÅ©ng đã để cho tà i liệu viết giá»›i hạn quá nhiá»?u. Chúng ta thÆ°á»?ng tin và o những gì đã được ghi chép trong sách vở. Nói có sách, mách có chứng mà ! Những gì không được viết vá»›i má»±c Ä‘en trên giấy trắng thÆ°á»?ng gieo rắc sá»± hồ nghi trong óc phán Ä‘oán của ngÆ°á»?i ta. NhÆ°ng khả năng của ngôn ngữ Ãt khi được khai thác đến mức cuối và những gì trong sách vở chỉ là má»™t phần của khả năng ấy mà thôi. Bởi váºy, chúng tôi thấy ngÆ°á»?i là m công tác nghiên cứu nếu trÆ°á»›c hết phải dá»±a và o những sá»± kiện, tà i liệu đã được ghi chép để bắt đầu công cuá»™c nghiên cứu, khảo sát thì sau đấy không để bị giá»›i hạn vì những cái ấy. Vì váºy, chúng tôi xin Ä‘Æ°a ra những suy nghÄ© và nháºn xét sau đây.
NhÆ° chúng ta ai nấy Ä‘á»?u biết, trong tiếng Việt, má»™t từ (mot) thÆ°á»?ng chỉ có má»™t âm tiết (syllabe). Má»™t âm tiết có hai phần : phần siêu âm Ä‘oạn tÃnh (supra segmental) và phần âm Ä‘oạn tÃnh (segmental). Phần siêu âm Ä‘oạn tÃnh tức là thanh Ä‘iệu. Váºy bây giá»? ta lấy má»™t âm tiết trong tiếng Việt gồm có phần siêu âm Ä‘oạn tÃnh là y và phần âm Ä‘oạn tÃnh là X. Âm tiết ấy sẽ được ghi là .
Nếu X có những âm cuối vần là những phụ âm tắc p, t, c, ch thì y chỉ có hai khả năng, hoặc thanh /sắc/ thoặc thanh / nặng/
Nếu những âm cuối vần của X không phải là những phụ âm tắc thì y chỉ có 6 khả năng theo phương ngữ mi�n Bắc nước ta.
Láy giảm và láy tăng Ä‘á»?u là má»™t loại láy chỉ thay đổi thanh Ä‘iệu mà thôi. Váºy vá»›i má»™t từ gốc không có âm cuối vần là p, t, c, ch, chúng ta có thể láy 5 lần và từ láy sẽ có nhiá»?u nhất là 6 thà nh tố: má»™t từ gốc và 5 từ đệm; các thà nh tố chỉ khác nhau vá»? thanh Ä‘iệu mà thôi.
Chúng ta cho rằng hai từ láy là khác nhau nếu chúng có số thà nh tố bằng nhau và những thà nh tố của chúng giống hệt nhau nhưng cách sắp đặt giữa các thà nh tố trong từ nà y khác với cách xếp đặt trong từ kia. Và dụ : từ gốc héo; từ láy : héo hẻo hẽo hẹo hèo heo <> héo hẻo hẹo hẽo hèo heo. Nói một cách tổng quát hơn, nếu ta có n yếu tố, trong đó có k yếu tố (0 =< k =< n-1 ) không sỠdụng thì công thức sau đây sẽ cho chúng ta tổng số A cách xếp đặt của n - k yếu tố còn lại. Hai cách xếp đặt khác nhau của n - k yếu tố tương đương với 2 từ láy khác nhau.
A = ( n - k ) [ ( k + 1 ) ( k + 2 ) ( k + 3 )... ( n - 2 ) ( n - 1 ) ]
Với một từ gốc không có âm cuối là p, t, c, ch thì n : 6
- nếu láy 5 thì k = 0 ( tất cả 6 thanh điệu đ�u được sỠdụng )
A = 6. 1.2.3.4.5 = 720 từ láy
- nếu láy 4 lần thì k = 1
A = 5. 2.3.4.5 = 600 từ láy
- nếu láy 3 lần thì k = 2
A = 4. 3.4.5 = 240 từ láy
- nếu láy 2 lần thì k = 3
A = 3. 4.5 = 60 từ láy
- nếu láy 1 lần thì k = 4
A = 2. 5 = 10 từ láy
Váºy trên lý thuyết, vá»›i má»™t từ gốc, chúng ta sẽ có tối Ä‘a là 1630 từ láy vá»›i Ä‘iá»?u kiện là từ gốc không có âm cuối vần là những phụ âm tắc p, t, c, ch, hoặc nếu có thì những phụ âm tắc nà y phải chuyển qua những phụ âm mÅ©i (consonnes nasales) tÆ°Æ¡ng ứng khi gặp những thanh / 0 / , / huyá»?n / , / há»?i / , / ngã /
p - m hẹp > hèm hẹp
t - n sát > san sát, sát sà n sạt
c - ng rực > rừng rực
ch - nh sạch > sà nh sạch, sách sạch sà nh sanh
Trong 1630 từ láy nà y, ta trừ ra một từ láy thuộc loại láy giảm, số còn lại 1629 từ thuộc loại láy tăng.
Vì chúng ta biết đặc Ä‘iểm chung của hai loại láy giảm và tăng - chúng Ä‘á»?u là loại láy thay đổi thanh Ä‘iệu - , vì chúng ta biết các đặc Ä‘iểm riêng của loại láy giảm ( nhÆ° đã nêu ở mục II ), bằng phÆ°Æ¡ng pháp loại trừ chúng ta có thể kết luáºn vá»? đặc Ä‘iểm của loại láy tăng nhÆ° sau : bất kỳ từ láy nà o thoát thai từ má»™t phép láy chỉ thay đổi thanh Ä‘iệu mà thôi, mà không có đặc Ä‘iểm của má»™t từ láy giảm, thì chỉ có thể là má»™t từ láy tăng.
IV. Những mô hình của sá»± láy tăng và mức Ä‘á»™ chấp nháºn của những mô hình ấy.
Với một từ gốc, chúng ta có 1629 từ láy tức là 1629 mô hình. Vì láy tăng chỉ là một loại láy thay đổi thanh điệu thì 1629 mô hình trên chung qui chỉ là 1629 cách xếp đặt khác nhau của vừa là tổng số 6 thanh điệu kia, với đi�u kiện dĩ nhiên là trong từng phần nà y phải luôn luôn có một thanh điệu của từ gốc.
Trong 1629 mô hình nà y, có bao nhiêu mô hình được chấp nháºn ? và những mô hình nà o ? Chúng ta lại phải bà n tá»›i tiêu chuẩn chấp nháºn. Chúng ta có những mô hình chắc chắn được chấp nháºn vì đã được xác nháºn, trong lá»?i nói của dân gian, trong các bà i viết, và những mô hình khác mà khả năng được chấp nháºn thuá»™c nhiá»?u yếu tố khác nhau, chúng tôi sẽ lần lượt nói đến.
1. Các mô hình đã được xác nháºn trong văn viết và lá»?i nói dân gian
Những từ láy trong các mô hình không quá 4 thà nh tố :
2. Những mô hình khác
Có những mô hình, chúng tôi chÆ°a từng gặp bao giá»?, trong khi Ä‘á»?c cÅ©ng nhÆ° trong khi nghe và nói, nhÆ°ng không vì thế mà có thể tiên quyết cho chúng là không chấp nháºn được.
Và dụ như từ láy 6 thà nh tố dưới đây :
héo > héo hẻo hẽo hẹo hèo heo
Tôi đã Ä‘em từ láy nà y Ä‘iá»?u tra và ai cÅ©ng cho rằng mình chÆ°a từng gặp má»™t từ láy nhÆ° váºy nhÆ°ng ai cÅ©ng nghÄ© rằng từ nà y không có lý do gì không thể chấp nháºn được.
Chúng tôi nghÄ© rằng ngôn ngữ là má»™t phÆ°Æ¡ng tiện giao tiếp thÆ°á»?ng được dùng đến má»™t cách phải chăng, không thừa thãi. Váºy trong câu chuyện bình thÆ°á»?ng, má»™t từ láy 4 thà nh tố cÅ©ng đủ rồi, chẳng cần đến 6 thà nh tố nhÆ°ng nếu vì má»™t lý do nà o đó ngÆ°á»?i nói chuyện muốn thêu dệt thêm lá»?i nói của mình thì láy 5 lần là má»™t khả năng chấp nháºn được.
Má»™t yếu tố khác có liên quan đến phÆ°Æ¡ng ngữ : Ä?ối vá»›i ngÆ°á»?i Việt từ Huế trở và o, thanh / há»?i / và / ngã / không được phân biệt, váºy má»™t từ láy 5 thà nh tố là tối Ä‘a.
Có thể sá»± hà i thanh là má»™t Ä‘iểm quan trá»?ng trong việc chấp nháºn má»™t từ láy. Và dụ vá»›i từ gốc con , các từ láy sau đây đã là m nhiá»?u ngÆ°á»?i phân vân, ngáºp ngừng, không dứt khoát :
Các ngÆ°á»?i được há»?i, ngay lúc ban đầu, Ä‘á»?u nói rằng sá»± kết hợp thanh Ä‘iệu trong các từ trên nghe không thuáºn tai và vì thế các từ nà y khó chấp nháºn được, nhÆ°ng sau khi lẩm nhẩm má»™t hồi lại tá»? vẻ không nhất quyết. Muốn hiểu rõ vấn Ä‘á»?, chúng ta cần phải xúc tiến má»™t cuá»™c nghiên cứu kỹ cà ng hÆ¡n bằng phÆ°Æ¡ng pháp thống kê và điá»?u tra. NhÆ°ng ở trong bất kỳ ngôn ngữ nà o cÅ©ng thế, thÆ°á»?ng thÆ°á»?ng có sá»± so le giữa khả năng (compétencd) và sá»± váºn dụng (performance) và tùy theo mục tiêu của chúng ta, khảo sát ngữ pháp vá»? khả năng hoặc vá»? váºn dụng mà đặt vấn Ä‘á»?. Tiện đây, chúng tôi cÅ©ng xin nêu ra má»™t sá»± kiện có liên quan đến Ä‘á»? tà i nà y. Hồi nhá»?, lúc chúng tôi khoảng 3 tuổi, má»—i lần vú chúng tôi muốn dá»— chúng tôi nÃn khóc thÆ°á»?ng bảo :
"Ngà y mai, ngà y mốt, ngà y kia, ngà y kÃa, ngà y kỉa, ngà y kịa, ngà y kìa, vú sẽ mua cho con má»™t con ngá»±a ".
Vú tôi là má»™t ngÆ°á»?i Ä‘Ã n bà miá»?n Trung, không biết Ä‘á»?c, không biết viết nhÆ°ng đã váºn dụng được má»™t cách phong phú khả năng vá»? thanh Ä‘iệu của tiếng Việt để là m tăng dần khoảng cách giữa thá»?i Ä‘iểm nà y vá»›i thá»?i Ä‘iểm khác và đã thà nh công trong việc truyá»?n bá ý nghÄ© của mình tá»›i má»™t đứa bé má»›i 3 tuổi.
Bây giá»? tôi thá» tìm trong các từ Ä‘iển, nhiá»?u nhất tôi chỉ thấy được 3 từ mà thôi : kia, kìa, kỉa (2). NhÆ° váºy đã có sá»± so le giữa ngôn ngữ viết và nói, và trong ngôn ngữ nói thì nhÆ° ta đã thấy, mức Ä‘á»™ chấp nháºn của sá»± váºn dụng còn tùy thuá»™c nhiá»?u yếu tố khác, những yếu tố nà y đôi khi lại nằm ở ngoà i ngôn ngữ (và dụ nhÆ° yếu tố trà nhá»› : nói má»™t câu dà i quá, có nhiá»?u câu lồng (phrase enchâssée) quá khó được chấp nháºn vì không ai có thể nhá»› hết từ đầu đến cuối của câu nà y để hiểu chẳng hạn, mặc dầu câu nói vẫn đúng ngữ pháp hoà n toà n).
V. Kết Luáºn
Những nháºn xét sÆ¡ khởi trình bà y ở trên có mục Ä‘Ãch gợi ý và gây ra những suy nghÄ© vá»? sá»± váºn dụng cÅ©ng nhÆ° khả năng của tiếng Việt, đồng thá»?i cÅ©ng nêu ra những câu há»?i băn khoăn của ngÆ°á»?i là m công tác nghiên cứu, đối vá»›i chÃnh đối tượng của mình và vá»›i chÃnh mình.
Tuy thế, những kết quả của sá»± nghiên cứu vá»? láy tăng và láy giảm vẫn có cÆ¡ áp dụng, và o việc là m từ Ä‘iển chẳng hạn. Trong các từ Ä‘iển hiện nay, sau má»™t từ Ä‘Æ¡n âm thuá»™c loại Ä‘á»™ng từ chỉ trạng thái, khi thì có ghi từ láy giảm tÆ°Æ¡ng ứng, khi thì không. Từ láy tăng tÆ°Æ¡ng ứng rất hiếm khi được ghi và giải nghÄ©a. NhÆ° váºy chúng ta có thể Ä‘i đến kết luáºn rằng những từ láy không được ghi là những từ không thể có được trong tiếng Việt và nhÆ° thế là lầm. Các nhà là m từ Ä‘iển có thể nghÄ© rằng vì lý do tiết kiệm, chỉ cần ghi những từ láy thÆ°á»?ng gặp thấy mà thôi, còn những từ láy khác cùng loại khi gặp trong sách vở, Ä‘á»™c giả cÅ©ng hiểu được bằng cách suy diá»…n. Láºp luáºn nhÆ° thế, nếu có, thì tháºt chủ quan và nếu là chủ quan thì không khoa há»?c. Chúng tôi Ä‘á»? nghị giải pháp sau :
- nếu muốn tiết kiệm hoà n toà n : khá»?i cần phải ghi các từ láy giảm và tăng nữa nhÆ°ng ở phần ngữ pháp của cuốn từ Ä‘iển (vì từ Ä‘iển nà o cÅ©ng cần có phần ngữ pháp) phải có giải thÃch rõ rà ng các đặc Ä‘iểm của hai sá»± láy tăng và giảm vá»›i những và dụ cụ thể.
- vừa muốn tiết kiệm vừa muốn thá»±c dụng : cứ tiếp tục ghi những từ láy tăng và giảm thÆ°á»?ng dùng nhÆ°ng phải có phần giải thÃch chung vá»? đặc Ä‘iểm của hai loại láy nà y.
Ngoà i ra, trong bà i nà y, chúng tôi chỉ đặt vấn Ä‘á»? láy tăng và giảm qua sá»± láy có thay đổi thanh Ä‘iệu. Hai loại láy nà y cÅ©ng có thể thá»±c hiện qua loại láy toà n diện (redoublement complet) (3) nhÆ°ng vì khuôn khổ bà i nà y, chúng tôi không tiện Ä‘á»? cáºp đến.
Sự láy tăng và giảm ở đây cũng chỉ được bà n đến trên diện đồng đại (aspect synchronique). Chúng tôi sẽ có dịp trở lại trên diên lịch đại (aspect diachronique).
Chú thÃch
(1) Thanh bằng cao ở đây có khi được ghi bằng dấu 0 cho dá»… nháºn ra.
(2) Từ kỉa chỉ được tìm thấy trong quyển Việt Nam Tá»± Ä?iển của Lê văn Ä?ức và Lê ngá»?c Trụ - Nhà x.b. Khai TrÃ, Sà i-Gòn, 1970.
(3) Chi tiết đầy đủ v� sự láy toà n diện đã được trình bà y trong sách đã dẫn của Nguyễn Phú Phong, tr. 53-54.
Tà i liệu tham khảo
Maspero, H. "Etude sur la phonétique historique de la langue anamite", Bulletin de l'Ecole Française d'Extrême-Orient, 12, 1-123, 1912
Nguyễn Tà i Cẩn, Ngữ pháp tiếng Việt, Hà nội, Nhà xuất bản đại h�c và trung h�c chuyên nghiệp, 1975
Nguyá»…n Phú Phong, Le syntagme verbal en Vietnamien (Ä?oãn ngữ Ä‘á»™ng từ tiếng Việt), Paris, La Haye, Mouton, 1976
Nguyá»…n Kim Thản, Nghiên cứu vá»? ngữ pháp tiếng Việt, Hà ná»™i, Nhà xuất bản khoa há»?c, táºp I, 1963
Thompson, L.C., A Vietnamese grammar, Seattle, The University of Washington Press, 1965.