�o dà i có từ khi nà o?
Do ai chế ra?
Printable View
�o dà i có từ khi nà o?
Do ai chế ra?
tui co lich su ao thun ba lo ne, muon biet hong hehehehe
Cũng hay đó
jason post thá» xem
Ai đã từng dắt xe đạp chở nà ng áo thÆ°á»›t tha ở cổng trÆ°á»?ng Gia Long, ai đã từng theo trêu ghẹo cácnữ sinh áo trắng trÆ°á»?ng TrÆ°ng VÆ°Æ¡ng, ai đã mê mẫn Ä‘uổi theo vạt áo để Ä‘á»? thÆ¡ hẳn không quên những tà áo sinh viên mượt mà , tung bay trong gió thu. Từ những tà áo tháºt giản Ä‘Æ¡n đến những tà áo lá»™ng lẫy từ những tà áo tô Ä‘iá»…m cho các dịp lá»… há»™i, đám cÆ°á»›i, đám tang, đến những tà áo thÆ¡ ngây dÆ°á»›i sân trÆ°á»?ng, tất cả Ä‘á»?u có thể được mô tả bằng má»™t danh từ chung: Ã?O DÀI.
Cho đến nay, chÆ°a ai rõ nguồn gốc Ä‘Ãch thá»±c cÅ©a chiếc áo dà i, chỉ biết rằng thủy tổ của nó, vốn là m bằng da thú và lông chim, xuất hiện trÆ°á»›c thá»?i Hai Bà TrÆ°ng (năm 38-42 trÆ°á»›c Tây lịch) qua các hình khắc trên mặt trống đồng Ngá»?c LÅ© (5000 năm trÆ°á»›c Tây Lịch). Theo truyá»?n thuyết, Hai Bà TrÆ°ng đã mặc áo dà i hai tà giáp và ng, che lá»?ng và ng, trang sức tháºt lá»™ng lẫy khi cưỡi voi xông tráºn đánh Ä‘uổi quân nhà Hán. CÅ©ng tÆ°Æ¡ng truyá»?n, do tôn kÃnh Hai Bà , phụ nữ Việt Nam tránh mặc áo hai tà mà may thay bằng áo tứ thân vá»›i bốn thân áo tượng trÆ°ng cho bốn báºc sinh thà nh (của hai vợ chồng). Vả lại, khi đó kỹ thuáºt còn thô sÆ¡, vải được dệt thà nh từng mảnh khổ nhá»? nên phải ghép bốn mảnh lại má»›i may đủ má»™t áo, gá»?i quen là áo tứ thân. Ã?o gồm hai mảnh đằng sau chắp lại giữa sống lÆ°ng (gá»?i là sống áo), mép của hai mảnh được nối và o nhau và dấu và o phÃa trong. hai mảnh trÆ°á»›c được thắt lên và để thòng xuống thà nh hai tà áo ở giữa, nên không phải cà i khuy (cúc, nút) khi mặc. Bình thÆ°á»?ng, gấu áo được vén lên, chỉ khi có đại tang (tang chồng hay cha mẹ) má»›i thả xuống và mép vải để lá»™ ra ngoà i thay vì dấu và o trong. Ä?ấy là hình ảnh chiếc áo dà i tứ thân má»™c mạc, khiêm tốn.
Sau khi xua quân đánh đuổi quân Hai Bà , tướng Mã Viện áp đặt một chế độ cai trị hà khắc nhằm đồng hóa n�n văn hóa Việt. Hơn 1000 năm dưới sự đô hộ của Trung Hoa, chiếc áo dà i, áo tứ thân cũng nỗi trôi theo mệnh nước nhưng không bao gi� bị xóa b�. �o tứ thân vẫn còn tồn tại ở một số địa phương, nhất là miệt quê, cho đến ngà y hôm nay.
Và o thá»?i vua Gia Long (1802-1819), chiếc áo dà i tứ thân được biến cải thà nh áo ngÅ© thân, rất phổ thông trong giá»›i quyá»?n quý và dân thà nh thị. Ã?o ngÅ© thân cÅ©ng dược may nhÆ° áo tứ thân, nhÆ°ng vạt áo bên phải phÃa trÆ°á»›c chỉ được may bằng má»™t thân vải, còn vạt áo bên trái được may bằng hai thân vải nhÆ° vạt áo đằng sau. Ngoà i ra, áo năm thân có khuy áo nhÆ° Ä‘Ã n ông, lúc mặc có thể cà i khuy nhÆ° áo dà i ngà y nay hoặc thắt vạt nhÆ° áo tứ thân. Vá»? ý nghÄ©a, bốn thân áo chÃnh tượng trÆ°ng cho tứ thân phụ mẫu, và thân thứ năm (vạt con) tượng trÆ°ng cho ngÆ°á»?i mặc áo; năm chiếc khuy tượng trÆ°ng cho đạo là m ngÆ°á»?i theo Khổng Giáo: Nhân (lòng thÆ°Æ¡ng ngÆ°á»?i, nhân từ), Lá»… (biết trên, dÆ°á»›i), NghÄ©a (nghÄ©a khÃ), Trà (sá»± sáng suốt, trà tuệ), TÃn (uy tÃn). Rõ rà ng, chiếc áo dà i ngÅ© thân diá»…n đạt nhân sinh quan của Việt Nam nhÆ°ng không khá»?i sá»± ảnh hưởng của Trung Hoa qua nhiá»?u năm đô há»™.
Khi triá»?u đình Huế ký hòa Æ°á»›c Patenôtre nhượng quyá»?n cai trị nÆ°á»›c và o tay Pháp năm 1884, văn hóa Tây PhÆ°Æ¡ng bắt đầu du nháºp và o Việt Nam, Ä‘i đôi vá»›i việc dạy chữ Quốc Ngữ thay chữ Nho. Cuá»™c sống bá»—ng biến đổi theo Ä‘Ã Ä‘ua đòi của văn hóa Tây PhÆ°Æ¡ng, nhất là ở những đô thị lá»›n.
Sau khi chÃnh phủ Pháp mở trÆ°á»?ng Cao Ä?ẳng Mỹ Thuáºt Hà Ná»™i, má»™t lô cải cách cho chiếc áo dà i truyá»?n thống đã được má»™t số ngÆ°á»?i có tâm huyết vá»›i chiếc áo dà i Ä‘Æ°a ra. Các mà u nâu, Ä‘en thÆ°á»?ng được thay bằng bằng các sắc mà u tÆ°Æ¡i sáng hÆ¡n, gây sôi nổi trong dÆ° luáºn quần chúng thá»?i ấy. Năm 1934, há»?a sÄ© Nguyá»…n Cát TÆ°á»?ng đã khÃch Ä‘á»™ng phong trà o cải cách: "...Các nhà đạo đức thÆ°á»?ng nói: Quần áo chỉ là những váºt dụng để che thân thể ta khá»?i bị gió mÆ°a, nắng lạnh, ta chẳng nên để ý đến cái đẹp, cái sang của nó là m gì...Theo ý tôi, quần áo tuy dùng để che thân, song nó có thể là tấm gÆ°Æ¡ng phản chiếu ra ngoà i cái trình Ä‘á»™ trà thức của má»™t nÆ°á»›c. Muốn biết nÆ°á»›c nà o có tiến bá»™, có mỹ thuáºt hay không, cứ xem y phục của ngÆ°á»?i nÆ°á»›c há»?, ta cÅ©ng đủ hiểu...."
Trong tháºp niên 1930, Cát TÆ°á»?ng Ä‘Æ°a ra thị trÆ°á»?ng kiểu áo dà i má»›i Le mur. Kiểu Le mur được vẽ theo kiểu áo đầm Tây PhÆ°Æ¡ng vá»›i nối vai và tay phồng, cổ lá xen, cà i khuy trên vai, mặc vá»›i quần trắng, Ä‘eo bóp, che dù, v.v... Sau đó, há»?a sÄ© Lê Phổ cải tiến áo Le mur và mẫu áo dà i nà y được hoan nghênh trong Há»™i chợ Nữ Công Ä?à Nẵng. Ä?ây là má»™t kết hợp giữa áo Le mur và áo tứ thân, rất gần gÅ©i vá»›i chiếc áo dà i tân thá»?i ngà y nay: nối vai và tay không phồng lên, cổ kÃn, cà i nút bên phải, thân ôm sát ngÆ°á»?i, hai tà áo má»?m mại bay lượn. Ã?o dà i Lê Phổ được may bằng vải mà u mặc vá»›i quần trắng, tóc búi lá»?ng hay vấn trần hoặc vấn khăn nhung. trong suốt gấn 30 năm sau đó chiếc áo dà i Việt Nam không thay đổi bao nhiêu, ngoại trừ cổ áo, gấu áo, và eo áo: cổ áo thì lúc cao, lúc thấp, lúc rá»™ng, lúc hẹp; gấu áo thì lúc vén cao, lúc hạ thấp; eo áo thà lúc nhá»? lúc to. Những thay đổi nà y Ä‘i đôi vá»›i những thay đổi nho nhá»? cÅ©a chiếc quần phụ nữ: chân què qua đáy giữa, lÆ°ng quần thắt giải rút rồi tá»›i giây thung, gà i nút, và sau cùng là dùng phẹc-mo-tuya (fermeture), ống quần thì lúc rá»™ng lúc hẹp theo thị hiếu thẩm mỹ của từng giai Ä‘oạn má»™t.
Mãi đến đầu tháºp niên 1960, nhà may Dung Ä?akao ở Sà i Gòn Ä‘Æ°a ra má»™t kiểu áo dà i má»›i: áo dà i tay raglan mặc vá»›i quần xéo. Vì tay áo và thân áo được nối xéo góc khoảng 45 Ä‘á»™, kiểu áo dà i raglan nà y tránh được những Ä‘Æ°á»?ng nhăn hai bên nách và vai (so vá»›i kiểu áo Lê Phổ). Chiếc quần xéo may bằng vải má»?m, được xếp xéo góc khi cắt, có hông ôm sát ngÆ°á»?i và hai ống lòa xòa dà i qua mắt cá chân giúp cho nữ giá»›i có những bÆ°á»›c Ä‘i tha thÆ°á»›c qua đôi guốc ẩn hiện dÆ°á»›i hai ống quần.
Sau áo dà i raglan là áo dà i mini raglan, vốn là áo raglan may với tà áo cao g�n ghẽ. kiểu mini-raglan nà y được các nữ sing Sà i Gòn ưa chuộng mãi cho đến cuối tháng Tư 1975.
Cảm thấy muốn tiến xa hÆ¡n, má»™t số nhà may tại Sà i Gòn đã tung ra thị trÆ°á»?ng kiểu áo dà i ba tà gốm má»™t vạt sau và hai vạt trÆ°á»›c. Cổ áo cao, có khuy cà i từ cổ xuống eo. Ã?o ba tà được mặc vá»›i quần ống voi, thứ quần dà i có ống rá»™ng thùng thình. Kiểu áo nà y không Æ°a chuá»™ng cho lắm vì không thÃch hợp vá»›i bản chất ôn nhu cÅ©a nữ giá»›i Việt Nam.
Ngà y nay, khi tị nạn đến xứ ngư�i, các nhà vẽ kiểu th�i trang lại "thêm bớt" cho chiếc áo dà i. Trong đó, có kiểu áo dà i "ngắn" với hai tà áo ngắn lên quá đầu gối, áo hở cổ, áo một tay, v.v... Nhưng có lẽ khó có kiểu nà o sánh được những chiếc áo mini-raglan trắng nõn mà các chà ng ngơ ngẫn đứng ch� trước cổng trư�ng Gia Long, Trưng Vương ngà y nà o.
Sưu Tầm
Tà áo dà i Việt Nam
CÅ©ng không ngạc nhiên khi má»™t ngÆ°á»?i Việt Nam trả lá»?i rằng tà áo Dà i là má»™t trong những hình tượng tiêu biểu ở đất nÆ°á»›c nà y. Tháºt khó mà dịch từ "áo Dà i" sang bất cứ ngôn ngữ nà o vì không ở đâu có má»™t tà áo Dà i nhÆ° ở Việt Nam.
áo Dà i, trang phục truyá»?n thống của phụ nữ Việt Nam, Ôm sát cÆ¡ thể, có cổ cao và dà i khoảng ngang gối. Nó được xẻ ra ở hông. áo Dà i vừa quyến rữ lại vừa gợi cảm, vừa kÃn đáo nhÆ°ng vẫn biểu lá»™ Ä‘Æ°á»?ng nét của má»™t ngÆ°á»?i thiếu nữ.
Nhìn lại chiá»?u dà i lịch sỠđất nÆ°á»›c, tà áo Dà i là má»™t sáng tạo nghệ thuáºt má»›i. Nó thay thế trang phục cổ truyá»?n mà mầu sắc và kiểu dáng phải tuân theo những đòi há»?i lá»… nghi và những tầng lá»›p xã há»™i. Mầu và ng chỉ dà nh cho những ông vua và há»? được mặc áo lông bà o. Mầu trắng là mầu tang còn mầu xanh dà nh cho các vị quan trong những dịp trang trá»?ng. TrÆ°á»›c nữa, đầu thế ká»· 18, phụ nữ Việt Nam mặc váy dà i. Và o năm 1744, viên quan VÅ© VÆ°Æ¡ng cai trị phÃa Bắc miá»?n Trung VN của triá»?u Nguyá»…n yêu cầu thay đổi trang phục VN trên cÆ¡ sở kiểu cáo Trung Hoa. Bá»™ quần áo có nút thay thế cho váy và áo xẻ ngá»±c thắt dây. Vua Minh Mạng, vị vua thứ hai của triá»?u Nguyá»…n ban hà nh sắc lệnh cấm phụ nữ mặc váy.
áo Dà i được phát hiện từ th�i Pháp thuộc khi một phụ nữ Việt Nam tên Tư�ng thay đổi chiếc áo tứ thân (áo dà i có bốn mảnh) thà nh chiếc áo hai tà đầu tiên. Ngư�i Pháp g�i chiếc áo dà i đó là Le Mur có nghĩa là "the wall" trong Anh ngữ.
Từ đó, chiếc áo Dà i đã được thau đổi khá sâu sắc. Hai kiểu áo Dà i được Æ°u chuá»™ng là kiểu cổ tròn, tay raglar (tay liá»?n) và kiểu tay puff (tay phồng). Ngoà i ra tà áo được nối liá»?n vá»›i phần thân qua những Ä‘Æ°á»?ng chỉ nối quanh cổ áo. Ngoà i hai kiểu áo nêu trên, nhiá»?u kiểu áo kiểu áo khác nhÆ° kiểu cổ thuyá»?n, cổ vuông, cổ chữ V thÃch hợp vá»›i những ngÆ°á»?i tÆ°Æ¡ng đối đầy đặn, kiểu vai phồng cho những thiếu nữ mảnh mai. Chất liệu má»›i cho áo Dà i được kết hợp từ những tấm vải mẫu, thÆ°á»?ng được trang trà bằng những Ä‘Æ°á»?ng nét thủ công hoặc thêu thùa.
Tà áo Dà i không thể gia công hoặc bán hà ng loạt nhÆ° những loại quần áo may san khác. Má»—i mảnh được tạo ra là má»™t công trình nghệ thuáºt của ngÆ°á»?i thợ thủ công. Những thợ may áo Dà i thÆ°á»?ng phải từ chối Ä‘Æ¡n đặt hà ng trÆ°á»›c dịp năm má»›i. Ä?ôi khi ngÆ°á»?i ta nháºn là m chỉ 24 giá»? vá»›i giá gấp đôi.
Bà James Sterson, một sứ giả Mỹ đã nói rằng: Không một đất nước nà o có một trang phục dân tộc vừa đẹp, truy�n thống mà lại có chi�u sâu văn hóa như tà áo Dà i VN.
Ngà y nay, áo Dà i xuất hiện khắp nÆ¡i trên thế giá»›i. Những phụ nữ Việt Kiá»?u biểu lá»™ tình cảm vá»›i quê hÆ°Æ¡ng qua chiếc áo dà i. Nhiá»?u du khách nÆ°á»›c ngoà i đã có những ấn tượng rất tốt vá»? tà áo Dà i VN. Há»? cảm thấy được tiếp rất nồng háºu khi những tà áo Dà i bay bay trÆ°á»›c gió ở phi trÆ°á»?ng. Tháºt tiếc cho những ai đến VN mà không mang vá»? má»™t chiếc áo Dà i là m ká»· niệm và để khoe vá»›i những ai chÆ°a từng đến VN.
Tà áo dà i xứng đáng với mệnh danh "Nét duyên dáng Việt Nam".
Sưu Tầm
Má»—i dân-tá»™c trên thế-giá»›i Ä‘á»?u có má»™t loại y-phục cá-biệt, khi nhìn cách phục-sức của há»?, chúng ta nháºn biết há»? thuá»™c quốc-gia nà o. NgÆ°á»?i Nháºt-Bản có chiếc áo Kimono, ngÆ°á»?i Trung-Hoa Ä‘á»?i Mãn Thanh có chiếc áo Thượng-Hải mà quà bà quà cô thÆ°á»?ng gá»?i là áo "xÆ°á»?ng-xám", ngÆ°á»?i Ã?ại-Hà n, ngÆ°á»?i Phi, ngÆ°á»?i Thái v.v. NgÆ°á»?i Việt-Nam, chúng ta hãnh diện vá»? chiếc áo dà i, được trang-trá»?ng nâng lên ngôi vị quốc-phục, cÅ©ng có ngÆ°á»?i gá»?i má»™t cách hoa-mỹ hÆ¡n: "chiếc áo dà i quê-hÆ°Æ¡ng".
Kẻ viết bà i nầy cố-gắng góp nhặt rãi-rác má»™t số Ãt các tà i-liệu vá»? chiếc áo dà i được ghi chép rất vắn-tắt trong các sách sá». Ngoà i ra, cÅ©ng còn có má»™t Ãt tà i-liệu tìm thấy trên sách báo cÅ©, nhÆ°ng không ghi rõ xuất-xứ. Tà i-liệu ghi trong sách cÅ© tuy vắn-tắt, nhÆ°ng đáng tin-cáºy.
Dân-tá»™c Việt-Nam có má»™t chiá»?u dà i lịch-sá» trên bốn ngà n năm theo nhÆ° sá» sách đã ghi, trong đó có má»™t ngà n năm bị Bắc thuá»™c, tám mÆ°Æ¡i hai năm bị Pháp đô-há»™, tiếp theo là cuá»™c chiến quốc cá»™ng tÆ°Æ¡ng-tà n! Má»™t dân-tá»™c mà bị dân-tá»™c khác đô-há»™ trên ngà n năm quả là quá lâu. Bao nhiêu tà i-sản của quốc-gia, sá» sách quÃ-giá, tà i-liệu vá»? lịch-sá» v.v... đã cÆ°á»›p Ä‘i hoặc tiêu-hủy hết. Mục Ä‘Ãch của kẻ thống-tri. là triệt-tiêu ná»?n văn-hóa của ta để đồng-hóa. Mặc dầu bị ngoại xâm, chiến-tranh tà n phá liên-miên, nhÆ°ng dân-tá»™c ta luôn có sá»± Ä‘á»?-kháng tinh-vi để trÆ°á»?ng-tồn. Sá»-gia Ã?à o Duy Anh chép: "Theo sách Sá»-ký chép thì ngÆ°á»?i Văn-Lang xÆ°a, tức là tổ-tiên ta, mặc áo dà i vá»? bên tả (tả nhiệm). Sá» lại chép rằng ở thế-ká»· thứ nhất, NhâmÃ?iên dạy cho dân quáºn Cá»u-chân dùng kiểu quần áo theo ngÆ°á»?i Tà u. Theo những lá»?i sách chép đó thì ta có thể Ä‘oán rằng trÆ°á»›c hồi Bắc thuá»™c thì dân ta gà i áo vá»? tay trái, mà sau bắt chÆ°á»›c ngÆ°á»?i Trung-quốc má»›i mặc áo gà i vá»? tay phải." (Việt-nam Văn-Hóa Sá», Ã?à o Duy Anh, trang 172). Mặc dầu cuá»™c sống chung đụng và bắt chÆ°á»›c theo ngÆ°á»?i ngoại quốc, nhÆ°ng tổ-tiên ta vẫn khôn-khéo duy-trì nét đặc-thù của ná»?n văn-hóa, không đánh mất bản-sắc dân-tá»™c.
Không ai biết rõ chiếc áo dà i nguyên-thủy ra Ä‘á»?i từ lúc nà o và hình dáng ra sao, vì thiếu tà i-liệu kiểm-chứng. Má»›i đây, nhân Ä‘á»?c cuốn kể chuyện "ChÃn Chúa - MÆ°á»?i Ba Vua Triá»?u Nguyá»…n" của ông Tôn Thất Bình, (Nhà Xuất Bản Ã?à -Naûng, 1997) có bà i "Những Trang Ã?ầu của Lịch-Sá» Ã?o Dà i" tác-giả chép nhÆ° sau:
"Chiếc áo dà i tha-thÆ°á»›t xinh đẹp hiện nay phải qua má»™t quá-trình phát-triển. Nó được hình-thà nh từ Ä‘á»?i chúa Nguyá»…n Phúc Khoát. Nguyên chúa Nguyá»…n Phúc Khoát nghe ngÆ°á»?i Nghệ-an truyá»?n câu sấm: "Bát đại thá»?i hoà n trung nguyên" (tám Ä‘á»?i trở vá»? trung nguyên), thấy từ Ã?oan Quốc Công đến nay vừa đúng tám Ä‘á»?i bèn xÆ°ng hiệu lấy thể-chế áo mÅ© trong Tam tà i đồ há»™i là m kiểu... lại hạ lệnh cho trai gái hai xứ đổi dùng áo quần Bắc quốc để tá»? sá»± biến đổi, khiến phụ-nữ báºn áo ngắn hẹp tay nhÆ° áo Ä‘Ã n ông thì Bắc quốc không có thế.
Thế là do tinh-thần Ä‘á»™c-láºp, muốn dân chúng trong địa-pháºn mình cai-tri. mang y-phục riêng để phân-biệt vá»›i miá»?n Bắc, Nguyá»…n Phúc Khoát hiểu dụ:
"Y-phục bản quốc vốn có chế Ä‘á»™, địa-phÆ°Æ¡ng nà y từ trÆ°á»›c cÅ©ng chỉ tuân theo quốc-tục, nay kÃnh vâng thượng đức, dẹp yên cõi biên, trong ngoà i nhÆ° nhau, chÃnh-tri. và phong-tu.c cÅ©ng nên thống-nhất. Nếu còn có ngÆ°á»?i mặc quần áo kiểu ngÆ°á»?i khách (Trung quốc, TTB chú) thì nên đổi theo thể-chế của nÆ°á»›c nhà . Ã?ổi may y-phục thì theo tục nÆ°á»›c mà thông dụng vải, lụa, duy có quan-chức thì má»›i cho dùng xen the, là , trừu, Ä‘oạn, còn gấm vóc và các thứ hoa rồng phượng thì nhất-thiết không được quen thói cÅ© dùng cà n. ThÆ°á»?ng-phu.c thì Ä‘Ã n ông, Ä‘Ã n bà dùng áo cổ đứng ngắn tay, cá»a ống tay hoặc rá»™ng hoặc hẹp tùy-tiện. Ã?o thì hai bên nách trở xuống phải khâu kÃn liá»?n không cho xẻ má»›. Duy Ä‘Ã n ông không muốn mặc áo cổ tròn và hẹp tay cho tiện là m việc thì cÅ©ng được. Lá»… phục thì dùng áo cổ đứng tay dà i, vải xanh chà m hoặc vải Ä‘en, hay vải trắng tùy nghi. Còn các bức viá»?n cổ và kết lót thì Ä‘á»?u theo nhÆ° Ä‘iá»?u hiểu dụ năm trÆ°á»›c mà chế dùng."
NhÆ° váºy từ thế ká»· XVIII, chiếc áo dà i đã được ra Ä‘á»?i, dù ban đầu còn thô-sÆ¡, nhÆ°ng kÃn đáo. Nó là sản-phẩm mang mà u sắc dung-hòa Bắc Nam. CÅ©ng ở thá»?i Nguyá»…n Phúc Khoát, phụ-nữ đã biết trang Ä‘iểm, thêu-thùa hoa lá quanh cổ áo để tăng vẻ đẹp, hà ng vải khá tốt và tinh-xa?o. Các loại áo Ä‘oạn hoa bát ty, sa, lÆ°Æ¡ng, địa, the là hà ng hoa được mặc và o ngà y thÆ°á»?ng, áo vải, áo má»™c bị chê là vải xấu.
Chúa Nguyá»…n Phúc Khoát đã viết những trang lịch-sỠđầu cho chiếc áo dà i váºy." (Theo Lê Quý Ã?ôn-Phủ biên tạp lục, trong cuốn "Kể chuyện ChÃn Chúa - MÆ°á»?i Ba Vua Triá»?u Nguyá»…n, của Tôn Thất Bình, trang 29.)
Chúa Nguyá»…n Phúc Khoát hùng-cứ ở xứ Ã?à ng Trong, sau khi chiếm trá»?n nÆ°á»›c Chiêm-thà nh, mở-mang bá»? cõi vá»? phÆ°Æ¡ng Nam, theo Lê Quý Ã?ôn, đã có được thá»?i-kỳ thịnh-vượng bình-yên. Chúa Nguyá»…n Phúc Khoát xÆ°ng vÆ°Æ¡ng-hiệu là VÅ© VÆ°Æ¡ng, có triá»?u-nghi xây hai Ä‘iện Kim-Hoa, Quang-Hoa, có các nhà Tụ-La.c, ChÃnh-Quang, Trung-Hoà , Di-Nhiên, Ä‘Ã i SÆ°á»›ng-Xuân, các Dao-Trì, các Triá»?uÃ?Æ°Æ¡ng, các Quan-Thiên, đình Thụy-Vân, hiên Ã?ồng-Lạc, an Ná»™i-Viên, đình Giáng-HÆ°Æ¡ng, Ä‘iện TrÆ°á»?ng-Lạc, hiên Duyệt Võ v.v., có cÆ¡-chế chÃnh-tri., hà nh-chánh, xã há»™i có ká»·-cÆ°Æ¡ng, nhÆ°ng chÆ°a có quốc-hiệu. Tuy nhiên, ngÆ°á»?i ngoại-quốc tá»›i lui buôn-bán tại cá»a Há»™i-an thÆ°á»?ng gá»?i là "Quảng-Nam quốc". Ã?ể chứng tá»? tinh-thần Ä‘á»™c-láºp, Chúa VÅ©-VÆ°Æ¡ng Nguyá»…n Phúc Khoát đã chú-trá»?ng đến vấn Ä‘á»? cải-cách xã-há»™i, phong-tu.c mà điá»?u quan-tro.ng là sá»± cải-cách vá»? y-phục.
Nếu căn-cứ theo tà i-liệu kể trên thì chiếc áo dà i Việt-nam đã ra đ�i và o thế kỷ XVIII, trong th�i Chúa Nguyễn Phúc Khoát (1739-1765) (?).
Từ đó đến nay chắc-chăn chiếc áo dà i Việt-Nam cÅ©ng đã thay hình đổi dạng để thÃch-nghi vá»›i trà o-lÆ°u tiến-hóa và sá»± trÆ°á»?ng-tồn của dân-tá»™c. Sách Ã?ại Nam thá»±c lục tiá»?n biên cÅ©ng có chép: "Và o khoảng năm 1744 chúa Võ VÆ°Æ¡ng ở phÆ°Æ¡ng Nam bắt dân-gian cải-cách y-phục". Có lẽ và o thá»?i xa xÆ°a Ä‘Ã n-bà Việt-Nam mặc áo thắt vạt và mặc váy. Ta Ä‘á»?c Ä‘oạn sá» sau đây: "Ã?ến Ä‘á»?i Minh-Mệnh có lệnh cho Ä‘Ã n-bà đưá»?ng ngoà i phải mặc quần, nhÆ°ng chỉ những ngÆ°á»?i già u sang ở thà nh-thi. tuân theo,chứ ở nhà quê thì đến nay Ä‘Ã n-bà cÅ©ng vẫn mặc váy." (Việt-Nam Văn-Hóa Sá», Ã?à o Duy Anh, trang 173).
Mặc dầu bị ngoại-xâm và bị đô-há»™ lâu dà i, nhÆ°ng tổ-tiên ta vẫn khôn-khéo duy-trì má»™t xã-há»™i có ká»·-cÆ°Æ¡ng, tôn-ti tráºt-tá»±. Cứ nhìn và o trang-phu.c và mà u sắc để phân-biệt giai-tầng trong xã-há»™i. Sách VÅ© Trung Tùy Bút chép: "Ã?á»?i xÆ°a há»?c trò và ngÆ°á»?i thÆ°á»?ng, khi có việc công thì mặc áo xanh lam (thanh cát), lúc thÆ°á»?ng thì mặc áo mùi thâm (chuy y), ngÆ°á»?i là m lụng thì mặc áo mùi sừng (quì sắc). Từ Ä‘á»?i Lê vá»? sau thì sắc trắng Ãt dùng. Cứ trạng-thái y-phục gần nhất của ngÆ°á»?i nưóc ta thì các quan hay mặc áo xanh lam, há»?c trò cùng những chức-viên, tổng-lý và hạ lại thÆ°á»?ng dùng mùi sừng và mùi Ä‘en, ngÆ°á»?i nhà quê và ngÆ°á»?i là m lụng thì thÆ°á»?ng dùng mùi nâu. NgÆ°á»?i già u-sang thì mặc the lụa gấm-vóc, còn ngÆ°á»?i nghèo-hèn thì chỉ dùng vải to ... vua quan thì có phẩm-phục, quân lÃnh thì có nhung-phu.c, thÆ°á»?ng dân thì có lá»…-phục".
Trong Việt-Nam Sá»-Lược của há»?c-giả Trần Trá»?ng Kim viết: "Vua Lê-Lợi, ngà y ấy dấy quân khởi-nghÄ©a chống giặc Tà u ở đất Lam-sÆ¡n. Ngà i dùng chiếc áo vải mà u lam là mà u áo biểu-tượng để kháng giặc". Vì thế vua Lê-Lợi được mệnh danh là "Anh hùng áo vải Lam-SÆ¡n".
Qua các Ä‘oạn sá» vừa trÃch dẫn ở trên, ta thấy y-phục là má»™t biểu-tượng của quốc-gia dân-tá»™c. Trải qua bao biến-thiên của đất nÆ°á»›c, chiếc áo dà i cÅ©ng đã được cải-tiến. Và o khoảng tháºp niên 1930, nhóm văn-sÄ© trong Tá»±-Lá»±c Văn Ã?oà n đã chủ-xÆ°á»›ng cuá»™c cải-cách văn-hóa, tÆ°-tưởng má»›i cho thế-hệ trẻ. Trong nhóm nà y có hai há»?a-sÄ© du-há»?c từ Pháp vá»?, đó là các ông Nguyá»…n Cát TÆ°á»?ng và Lê-Phổ, dùng hai tá»? báo Ngà y Nay và Phong-Hóa là m phÆ°Æ¡ng-tiện truyá»?n-bá của nhóm. Hai há»?a-sÄ© đã vẽ và chỉnh-trang kiểu áo dà i phụ-nữ gá»?i là áo "Le Mur Cát TÆ°á»?ng" cổ cao, không có eo. Ông Nguyá»…n Cát TÆ°á»?ng viết trong tá»? Phong-Hóa, có Ä‘oạn: "Muốn biết nÆ°á»›c nà o có tiến-bá»™, có ká»·-thuáºt hay không? Cứ xem y phục ngÆ°á»?i nÆ°á»›c của há»?, ta cÅ©ng đủ hiểu." (Phong-Hóa số 86, tháng 2-1934).
Má»™t nhân-váºt nữ khác không thể không nhắc đến, đó là bà Trịnh Thục Oanh, má»™t hiệu-trưởng của trÆ°á»?ng nữ Trung-ho.c Hà -Ná»™i, đã là m thêm má»™t cuá»™c cải-cách táo-bạo hÆ¡n, bà nhấn eo chiếc áo, ôm sát theo Ä‘Æ°á»?ng nét mỹ-miá»?u duyên dáng của phái nữ.
Ã?ến ngà y nay, chiếc áo dà i của quà bà quà cô là má»™t tác-phẩm mỹ-thuáºt tuyệt-vá»?i. Nó đã trở thà nh má»™t thứ y-phục Ä‘á»™c đáo của phụ-nữ Việt-nam. Tại cuá»™c há»™i chợ quốc tế Osaka, năm 1970 tại Nháºt-bản, chiếc áo dà i phụ nữ Việt-Nam đã lên ngôi và đem lại vinh dá»± cho phái Ä‘oà n VNCH. Khách quốc-tế trầm-trá»™ thán-phục trÆ°á»›c các vạt áo lã-lÆ¡i nhÆ° cánh bÆ°á»›m trÆ°á»›c gió. Khách bình-phẩm:
- HÆ¡i má»?ng!
- NhÆ°ng rất kÃn đáo, đủ sức che mắt thánh!
Má»™t nhiếp-ảnh gia quốc-tế của Việt-nam cÅ©ng đã hãnh diện vá»? hấp-lá»±c của chiếc áo dà i tại há»™i-chợ, nên có nháºn xét:
- Nó có sức chở gió đi theo.
Những lá»?i nháºn xét trên không có gì quá đáng. Chiếc áo dà i Việt-nam chỉ thÃch-hợp cho thân hình kiá»?u diá»…m, ẻo-lả, mảnh-mai của phụ-nữ Việt-nam. Nó vừa kÃn đáo, vừa e-ấp, vừa khêu-gợi. Nó khai thác được Ä‘Æ°á»?ng nét tuyệt-mỹ của thân-thể. Thi sÄ© Xuân-Diệu thú-nháºn:
Những tà áo lụa mong manh ấy,
�ã gói hồn tôi suốt tr�n đ�i.
Chiếc áo dà i hiển-nhiên là má»™t loại "quốc-phục". Khách khứa đến thăm, chủ nhà trịnh-tro.ng báºn chiếc áo dà i nhÆ° là má»™t chiếc áo lá»… để tiếp khách. Tại há»?c Ä‘Æ°á»?ng nó là chiếc áo há»?c trò ngây-thÆ¡, tung-tăng nhÆ° cánh bÆ°á»›m, gói trá»?n má»™ng đẹp của tÆ°Æ¡ng-lai. Má»™t chiếc khăn và nh có tác dụng nhÆ° má»™t "vÆ°Æ¡ng-miện", thêm và o chiếc áo choà ng bên ngoà i sẽ trở thà nh bá»™ y-phục "hoà ng háºu" cho cô dâu khi bÆ°á»›c lên xe hoa. Trong buổi dạ-tiệc, chiếc áo dà i Việt-nam cÅ©ng sẽ lá»™ng-lẫy, Ä‘á»™c đáo, không thua bất kỳ bá»™ trang-phu.c của các quốc-gia nà o khác trên thế-giá»›i.
Tại miá»?n quê Quảng-Nam, những ngÆ°á»?i buôn thúng bán bÆ°ng, mặc dầu nghèo khổ, cÅ©ng luôn luôn báºn chiếc áo dà i khi ra chợ. Nếu áo rách, sá»?n vai thì chắp và o chá»— rách má»™t phần vải má»›i, gá»?i là áo "vá quà ng". Dầu là áo rách, áo vá quà ng, vẫn tăng giá-trị:
�ố ai kiếm được cái vảy con cá trê và ng,
Cái gan con tép bạc, mấy ngà n tôi cũng mua.
Chẳng thương cái cổ em có hột xoà n,
Thương em mặc chiếc áo vá quà ng năm thân.
�o may cái thuở anh mới thương nà ng,
�ến nay áo rách lại vá quà ng thay tay.
(Ca dao)
Chiếc áo dà i, má»™t Ä‘á»?-tà i phong-phú đê/ dà nh co các thi-sÄ© dệt thÆ¡. Trong bà i "Ã?o Trắng" Huy-Cáºn viết:
�o trắng đơn-sơ, mộng trắng trong,
Hôm xưa em dến, mắt như lòng,
Nở bừng ánh sáng, em đi đến,
Gót ng�c dồn hương, bước t�a hồng.
...
Nắng thơ dệt sáng trên tà áo,
Lá nhá»? mừng vui phất cá»a ngoà i.
...
Dịu dà ng áo trắng trong như suối,
T�a phất đôi hồn cánh mộng bay.
(Huy-Cáºn)
Thi-sĩ �ông-Hồ cũng đã tình-nguyện bán thơ mình để "Mua �o" cho cô gái xuân, l�i thơ nhẹ-nhà ng phơi-phới yêu đương, có chi�u lã -lơi mà trong sạch, nũng-nịu đến dễ thương:
Chiếc áo năm xưa đã cũ rồi,
Em đâu còn áo mặc đi chơi.
Bán thơ nhân dịp anh ra chợ.
�à nh gởi anh mua chiếc áo thôi.
Hà ng bông mai biếc mà u em thÃch,
Mà u với hà ng, em đã dặn rồi.
Còn thước tấc, quên! Em chưa bảo:
KÃch tùng bao rá»™ng, vạt bao dà i?
Ô hay! Nghe h�i mà yêu nhỉ!
Thước tấc anh cònlựa h�i ai.
Rộng hẹp, tay anh bồng aûm đó,
Ngắn dà i, ngư�i mới tựa bên vai!
(�ông Hồ, "Cô Gái Xuân")
Thi-sĩ Phan Long cũng trải hồn mình qua bà i cảm-tác "Chiếc �o Dà i Tà �o quê Hương" sau đây:
Em yêu mến chiếc áo dà i,
Thướt tha duyên dáng đẹp hoà i th�i-gian.
Ngà y xuân nắng trải tơ và ng,
Khoe tà áo má»›i ngáºp trà n tuổi thÆ¡.
Lớn theo lứa tuổi h�c trò,
Tình che vạt trước gió lùa vạt sau.
Những ngà y đẹp mãi bên nhau,
Vạt vui in dấu vạt sầu còn vương.
�ẹp sao tà áo quê-hương,
�o dà i mà u trắng nhớ thương năm nà o.
(Phan Long)
Cái tà i-tình của chiếc áo dà i Việt-Nam qua cách cấu-trúc chẳng những là má»™t tác-phẩm nghệ-thuáºt tuyệt-vá»?i, nhÆ°ng bên trong còn ẩn-tà ng ý-nghÄ©a dạy dá»— vá»? đạo là m ngÆ°á»?i. Dân-tá»™c Việt-nam phải phấn đấu không ngừng chống nạn ngoại-xâm để trÆ°á»?ng-tồn, và bảo vệ những giá-trị truyá»?n-thống vá»? văn-hóa, ká»·-cÆ°Æ¡ng gia đình. Dầu muốn hay không thì dân-tá»™c ta, cÅ©ng nhÆ° các dân-tá»™c Ã?-châu khác đã chịu ảnh-hÆ°Æ¡ng sâu Ä‘áºm của Tam Giáo và há»?c-thuyết Khổng Mạnh. Gia đình, xã-há»™i được xây dá»±ng trên ná»?n tảng tam cÆ°Æ¡ng, ngÅ© thÆ°á»?ng. Tổ-tiên ta răn dạy con cháu tháºt chặt-chẻ vá»? đạo là m ngÆ°á»?i, chẳng những trên sách vở, mà còn phải luôn luôn mang nó theo trên ngÆ°á»?i. Phải chăng đây là sá»± dạy dá»— sâu-sắc, khéo-léo của tiá»?n-nhân? Nếu qủ đúng nhÆ° váºy thì chiếc áo dà i Việt-Nam là cái gia-pha? vô cùng quÃ-giá ẩn-tà ng sá»± dạy dá»— con cháu vá»? đạo là m ngÆ°á»?i. Ta phải hãnh diện, nâng-niu, bảo-vệ, xem nhÆ° má»™t di-sản văn-hóa do tổ-tiên truyá»?n dạy. Ta thá» xem cách cấu-trúc của chiếc áo dà i xÆ°a:
PhÃa trÆ°á»›c có hai tà (hay hai vạt), phÃa sau hai tà , tượng- trÆ°ng cho tứ thân phụ-mẫu (cha mẹ chồng, cha mẹ vợ).
Má»™t vạt cụt, hay vạt chéo phÃa trÆ°á»›c có tác dụng nhÆ° má»™t cái yếm che ngá»±c, nằm phÃa bên trong hai vạt lá»›n, tượng-trÆ°ng cho cha mẹ ôm-ấp đứa con và o lòng.
Năm há»™t nút nằm cân-xứng trên năm vị-trà cố định, giữ cho chiếc áo được ngay thẳng, kÃn đáo, tượng- trÆ°ng cho năm đạo là m ngÆ°á»?i: Nhân, Lá»…, NghÄ©a, TrÃ, TÃn.
Trong chiếc áo tứ thân, ngÆ°á»?i ta thÆ°á»?ng buá»™c hai vạt trÆ°á»›c lại vá»›i nhau để giữ cho chiếc áo cân đối, tượng-trÆ°ng cho tình nghÄ©a vợ chồng âu-yếm, quấn-quÃt bên nhau.
Nguyễn Huỳnh
Orlando, Florida
(trÃch từ "Chiếc Ã?o Dà i Việt-Nam và Ã?ạo Là m NgÆ°á»?i")
Khi triá»?u đình Huế ký hòa Æ°á»›c Patenôtre nhượng quyá»?n cai trị nÆ°á»›c và o tay Pháp năm 1884, văn hóa Tây PhÆ°Æ¡ng bắt đầu du nháºp và o Việt Nam, Ä‘i đôi vá»›i việc dạy chữ Quốc Ngữ thay chữ Nho. Cuá»™c sống bá»—ng biến đổi theo Ä‘Ã Ä‘ua đòi của văn hóa Tây PhÆ°Æ¡ng, nhất là ở những đô thị lá»›n nhÆ° .
Sau khi chÃnh phủ Pháp mở trÆ°á»?ng Cao Ã?ẳng Mỹ Thuáºt Hà Ná»™i, má»™t lô cải cách cho chiếc áo dà i truyá»?n thống đã được má»™t số ngÆ°á»?i có tâm huyết vá»›i chiếc áo dà i Ä‘Æ°a ra. Các mà u nâu, Ä‘en thÆ°á»?ng được thay bằng các sắc mà u tÆ°Æ¡i sáng hÆ¡n, gây sôi nổi trong dÆ° luáºn quần chúng thá»?i ấy.
Năm 1934, há»?a sÄ© Nguyá»…n Cát TÆ°á»?ng đã khÃch Ä‘á»™ng phong trà o cải cách: "...Các nhà đạo đức thÆ°á»?ng nói: Quần áo chỉ là những váºt dụng để che thân thể ta khá»?i bị gió mÆ°a, nắng lạnh, ta chẵng nên để ý đến cái đẹp, cái sang của nó là m gì...Theo ý tôi, quần áo tuy dùng để che thân, song nó có thể là tấm gÆ°Æ¡ng phản chiếu ra ngoà i cái trình Ä‘á»™ trà thức cÅ©a má»™t nÆ°á»›c. Muốn biết nÆ°á»›c nà o có tiến bá»™, có mỹ thuáºt hay không, cứ xem y phục cÅ©a ngÆ°á»?i nÆ°á»›c há»?, ta cÅ©ng đủ hiểu...." Trong tháºp niên 1930, Cát TÆ°á»?ng Ä‘Æ°a ra thị trÆ°á»?ng kiểu áo dà i má»›i Le mur. Kiểu Le mur được vẽ theo kiểu áo đầm Tây PhÆ°Æ¡ng vá»›i nối vai và tay phồng, cổ lá xen, cà i khuy trên vai, mặc vá»›i quần trắng, Ä‘eo bóp, che dù, v.v...
Sau đó, há»?a sÄ© Lê Phổ cải tiến áo Le mur và mẫu áo dà i nà y được hoan nghênh trong Há»™i chợ Nữ Công Ã?à Nẵng. Ã?ây là má»™t kết hợp giữa áo Le mur và áo tứ thân, rất gần gÅ©i vá»›i chiếc áo dà i tân thá»?i ngà y nay: nối vai và tay không phồng lên, cổ kÃn, cà i nút bên phải, thân ôm sát ngÆ°á»?i, hai tà áo má»?m mại bay lượn. Ã?o dà i Lê Phổ được may bằng vải mà u mặc vá»›i quần trắng, tóc búi lá»?ng hay vấn trần hoặc vấn khăn nhung. Trong suốt gấn 30 năm sau đó chiếc áo dà i Việt Nam không thay đổi bao nhiêu, ngoại trừ cổ áo, gấu áo, và eo áo: cổ áo thì lúc cao, lúc thấp, lúc rá»™ng, lúc hẹp; gấu áo thì lúc vén cao, lúc hạ thấp; eo áo thà lúc nhá»? lúc to. Những thay đổi nà y Ä‘i đôi vá»›i những thay đổi nho nhá»? của chiếc quần phụ nữ: lÆ°ng quần thắt giải rút rồi tá»›i giây thung, gà i nút, và sau cùng là dùng phẹc-mo-tuya (fermeture), ống quần thì lúc rá»™ng lúc hẹp theo thị hiếu thẩm mỹ cÅ©a từng giai Ä‘oạn má»™t.
Mãi đến đầu tháºp niên 1960, nhà may Dung Ã?akao ở Sà i Gòn Ä‘Æ°a ra má»™t kiểu áo dà i má»›i: áo dà i tay raglan mặc vá»›i quần xéo. Vì tay áo và thân áo được nối xéo góc khoảng 45 Ä‘á»™, kiểu áo dà i raglan nà y tránh được những Ä‘Æ°á»?ng nhăn hai bên nách và vai. Chiếc quần xéo may bằng vải má»?m, được xếp xéo góc khi cắt, có hông ôm sát ngÆ°á»?i và hai ống lòa xòa dà i qua mắt cá chân giúp cho nữ giá»›i có những bÆ°á»›c Ä‘i tha thÆ°á»›c qua đôi guốc ẩn hiện dÆ°á»›i hai ống quần.
Sau áo dà i raglan là áo dà i mini-raglan, vốn là áo raglan may vá»›i tà áo cao gá»?n ghẽ. Thuở đó, giá»›i nữ sinh thÃch mặc ngắn gá»?n nên có kiểu mini-raglan tay ngắn vạt nhá»? và tà áo chỉ dà i tá»›i gối. Kiểu mini-raglan nà y được các nữ sinh Sà i Gòn Æ°a chuá»™ng mãi cho đến cuối tháng TÆ° 1975.
Trong khi đó các bà lại thÃch kiểu maxi-raglan tha thÆ°á»›t nhu mì hÆ¡n. Chiếc quần xéo may bằng hà ng má»?m xếp xéo góc khi cắt, ôm sát hông nhÆ°ng hai ống lòa xòa mà má»—i bÆ°á»›c Ä‘i thấp thoáng thấy mÅ©i giầy ẩn hiện dÆ°á»›i sóng lụa. Nhiá»?u ngÆ°á»?i còn cầu kỳ hÆ¡n, may quần xéo bằng hà ng má»?ng hai lá»›p trông tháºt yểu Ä‘iệu.
Cảm thấy muốn tiến xa hÆ¡n, má»™t số nhà may tại Sà i Gòn đã tung ra thị trÆ°á»?ng kiểu áo dà i ba tà gốm má»™t vạt sau và hai vạt trÆ°á»›c. Cổ áo cao, có khuy cà i từ cổ xuống eo. Ã?o ba tà được mặc vá»›i quần ống voi, thứ quần dà i có ống rá»™ng thùng thình. Kiểu áo nà y không Æ°a chuá»™ng cho lắm vì không thÃch hợp vá»›i bản chất ôn nhu của nữ giá»›i Việt Nam.
Từ cuối tháºp niên 60, nhà may Thanh Khánh ở Dakao Ä‘Æ°a ra những mẫu hà ng thêu hoa lá cà nh để may áo dà i, và tiệm Saigon Souvenirs khu ThÆ°Æ¡ng xá Tax Sà i Gòn Ä‘Æ°a ra những mẫu hà ng vừa vẽ vừa thêu trên lụa rất quý phái lịch sá»±. Ba nhà may nổi tiếng tại Sà i Gòn trÆ°á»›c 75 là nhà may Thanh Khánh nhà may Dung Dakao và nhà may Thiết Láºp Pasteur .
Cuối tháºp niên 60, nhiá»?u bà đưa ra má»™t â€?mốtâ€? hay hay là mặc nguyên má»™t bá»™ áo dà i và quần mầu phấn tiên, may bằng tÆ¡ lụa ná»™i hóa trông rất dịu dà ng khả ái. Má»™t số ca sÄ© lên sân khấu lại mặc nguyên bá»™ mầu sắc Ä‘á»? chói hay xanh ngắt viá»?n kim tuyến sặc sỡ.
Từ kiểu Raglan có nhiá»?u kiểu biến chế lạ mắt: Thân áo may bằng hà ng dà y, nhÆ°ng phÃa ngá»±c và tay ráp bằng hà ng ren hoặc hà ng má»?ng; hoặc thân áo khác mầu vá»›i hai tay, có khi là hai mầu tÆ°Æ¡ng phản nhÆ° Ä‘en trắng, hoặc Ä‘áºm nhạt, và có khi may bằng hà ng rất má»?ng nên phải dùng hai hoặc ba lá»›p, ý hẳn nhắc nhở đến ngà y xÆ°a các cụ mặc áo má»› ba má»› bảy để phô trÆ°Æ¡ng sá»± già u có của mình.
Nữ sinh Việt Nam trước 75 đến trư�ng đ�u thư�ng là "áo trắng h�c trò" nhưng thứ hai chà o c� phải mặc đồng phục: �o trắng nữ sinh �ồng Khánh Huế, áo lam Hà Nội, áo xanh da tr�i Trưng Vương, áo hồng Gia Long... những mầu áo thơ mộng đã một th�i lên hương qua thơ nhạc.
Ä?ầu năm 1971 áo dà i tay Raglan do bà Tuyết Mai cách tân khắc phục nhược Ä‘iểm nhăn, đùn vải ở vai và nách áo. Từ đầu tháºp niên 70 -75 là thá»?i kỳ áo dà i mini, hippy mặc vá»›i quần tây ống xéo, ống voi trà n lan.
Má»™t Ä‘iá»?u ghi nháºn là sau khi không còn thể chế quân chủ, kể từ thá»?i Ã?ệ nhất Cá»™ng hòa (tháng 7-1954), hầu hết các cô dâu Ä‘á»?u mặc quốc phục áo dà i có khoác ngoà i má»™t áo thụng rá»™ng may theo kiểu áo mệnh phụ hoặc áo hoà ng háºu, và đội khăn và nh xanh hoặc và ng. Ã? hẳn đó là ngà y nà ng trở thà nh má»™t báºc mệnh phụ và bÆ°á»›c lên ngôi hoà ng háºu trong cuá»™c Ä‘á»?i của chà ng váºy.
Cho đến năm 1989, lần đầu tiên có cuá»™c thi hoa háºu áo dà i do báo Phụ Nữ tổ chức, hoa háºu Kiá»?u Khanh đăng quang và áo dà i truyá»?n thống trở lại vá»›i vẻ đẹp dịu dà ng vốn có của nó.
Tiếp theo là cuá»™c trình diá»…n "MÆ°á»?i khúc biến tấu áo dà i" của há»?a sÄ© Minh Hạnh và "MÆ°á»?i hai áo dà i vẽ" của há»?a sÄ© Sỹ Hoà ng đã tạo nên luồng sinh khà má»›i. Các há»™i thi NgÆ°á»?i Ä?ẹp Thể Thao, Hoa Khôi Há»?c Ä?Æ°á»?ng, Hoa Háºu báo Tiá»?n Phong... Ä‘á»?u có tà áo dà i trên sân khấu. Năm 1995 là năm được mùa của chiếc áo dà i dân tá»™c. Chiếc áo dà i của TrÆ°Æ¡ng Quỳnh Mai được chá»?n là trang phục dân tá»™c đẹp nhất tại Tokyo. Ã?o dà i Hoà ng Hoa mặc (vá»›i thiết kế má»›i của Sỹ Hoà ng) đã là m say lòng má»?i ngÆ°á»?i và được chá»?n là chiếc áo dà i đẹp nhất tại cuá»™c thi hoa háºu áo dà i Sà i Gòn lần 2.
Ã?o dà i ngà y nay được cách tân phù hợp vá»›i thá»?i đại và đẹp hÆ¡n. Tà áo tháºt dà i, chÃt ben ngá»±c, eo, lÆ°ng. Cổ cao lượn tròn góc từ 4 - 7 cm, tay áo dà i ôm vừa sát tay. Ã?o dà i nhung, thêu, vẽ, in bông... đã tạo nên những vẻ đẹp kiêu sa hÆ¡n nữa nâng cánh áo dà i Việt Nam bay lên ...
Những chiếc áo dà i Việt Nam dù vá»›i mầu sắc Ä‘áºm chói hay dịu mát, may bằng hà ng vải thô sÆ¡ hay tÆ¡ gấm lụa là , vạt áo có ngắn cÅ©n hay dà i thượt, thân áo có nhá»? hẹp hay rá»™ng rãi, cổ áo có kÃn cổng cao tÆ°á»?ng hay hở hang lá»™ liá»…u... vẫn là má»™t kết hợp của chân thiện mỹ.
Ã?o dà i Việt Nam không những nói lên nhân sinh quan Việt Nam mà còn gói trá»?n tinh thần Việt Nam: dù ở bất cứ hoà n cảnh nà o cÅ©ng chỉ tiếp nháºn tinh hoa mà gạn lá»?c cặn bã, tô bồi thêm nét đẹp mà vẫn giữ cá tÃnh Ä‘á»™c láºp.
Ã?o dà i Việt Nam là niá»?m kiêu hãnh của ngÆ°á»?i Việt Nam. ChÃnh vì váºy mà ngÆ°á»?i Việt dù ở nÆ¡i đâu vẫn yêu quý tà áo dà i Việt Nam.
Sưu Tầm
�o dà i Việt Nam qua các th�i kỳ
Chưa có ai khẳng định được áo dà i Việt Nam xuất hiện từ bao gi� và như thế nà o, nhưng trải qua năm tháng, áo dà i đã dần trở thà nh một thứ trang phục đặc biệt của riêng ngư�i Việt. Có thể điểm qua một số th�i kỳ được coi là "dấu ấn" trong quá trình hình thà nh và phát triển của chiếc áo dà i.
Thế kỷ XVII - XVIII
Có giả thuyết cho rằng áo dà i Việt Nam xuất xứ từ phÆ°Æ¡ng Bắc do năm 1744, Chúa Nguyá»…n Phúc Khoát ở Ä?à ng Trong, khi xÆ°ng VÆ°Æ¡ng đã bắt quan dân Thuáºn Quảng phải mặc lá»… phục lấy mẫu từ sách Tam Tà i Ä?ồ Há»™i của nhà Minh, Trung Quốc. NhÆ°ng áo dà i là loại trang phục riêng của ngÆ°á»?i Việt vì những khi lá»… lạt, ngÆ°á»?i xÆ°a phải khoác ra ngoà i áo dà i má»™t cái áo lá»…, thà dụ nhÆ° áo tấc, áo dấu, áo trà ng ngoà i dân gian; hoặc áo bà o, áo mệnh phụ trong triá»?u. Chỉ có các lá»… phục nà y má»›i mang ảnh hưởng của phÆ°Æ¡ng Bắc.
Trong khi đó, từ đầu đến cuối quyển sách Trung Quốc Phục Trang Sá» nổi tiếng, viết và minh há»?a vá»? y phục Trung Hoa từ Ä‘á»?i Xuân Thu cho đến những năm đầu Dân Quốc (1920), không thấy đả Ä‘á»™ng gì đến bì bà o (áo mặc sát và o da). Loại bì bà o Ä‘á»™c nhất ở Trung Quốc, thÆ°á»?ng gá»?i là áo sÆ°á»?ng xám, có nghÄ©a là áo dà i, chỉ xuất hiện từ Trùng Khánh và Thượng Hải trong tháºp niên 1930.
Trong quyển sách "Relation de la Nouvelle Mission des Péres de la Compagnie de Jesus au Royaume de la Cochinchine", xuất bản tại Lille năm 1631, giáo sÄ© Borri đã tả rõ vá»? cách ăn mặc của ngÆ°á»?i Việt ở đầu thế ká»· 17: "NgÆ°á»?i ta mặc năm sáu cái áo dà i, áo ná»? phủ lên áo kia, má»—i cái má»™t mà u... Phần dÆ°á»›i thắt lÆ°ng của mấy lá»›p áo ngoà i được cắt thà nh những dải dà i. Khi Ä‘i lại, các dải nà y quyện và o nhau trông đẹp mắt... Ä?à n ông cÅ©ng mặc năm, sáu lá»›p áo dà i lụa... để tóc dà i và vấn khăn nhÆ° Ä‘Ã n bà ".
Có lẽ giáo sÄ© Borri đã hiểu lầm vá»? số lá»›p áo được ngÆ°á»?i Việt cổ xÆ°a mặc má»—i khi ra ngoà i. Tháºt ra mấy lá»›p áo bên ngoà i bị cắt thà nh các dải dà i bên dÆ°á»›i thắt lÆ°ng mà giáo sÄ© Borri nhắc đến chỉ là cái xiêm cánh sen, hoặc có nÆ¡i gá»?i là quầy bÆ¡i chèo, mà ngÆ°á»?i xÆ°a mặc trÆ°á»›c ngá»±c hay dÆ°á»›i thắt lÆ°ng bên ngoà i áo dà i. Xiêm nà y có ba hoặc bốn lá»›p dải lụa may chồng lên nhau. Lá»›p dải trong cùng dà i nhất, rồi các lá»›p bên ngoà i ngắn dần. Bức tượng Ngá»?c Nữ tạc từ thế ká»· 17 ở chùa Dâu, Thuáºn Thà nh, Bắc Ninh, là minh chứng rõ nhất cho cả áo dà i, các giải cánh sen, lẫn cách vấn khăn mà giáo sÄ© Borri đã mục diện từ bốn thế ká»· trÆ°á»›c đây.
Thế kỷ XIX - XX
Năm 1819, cách ăn mặc của ngÆ°á»?i dân vẫn giống nhÆ° giáo sÄ© Borri đã thấy ở Thuáºn Quảng từ hÆ¡n hai thế ká»· trÆ°á»›c đó vá»›i quần lụa Ä‘en và áo may sát ngÆ°á»?i dà i đến mắt cá chân.
Cho đến đầu thế ká»· 20, phần đông áo dà i phụ nữ thà nh thị Ä‘á»?u may theo thể năm thân, hay năm tà . Má»—i thân áo trÆ°á»›c và sau Ä‘á»?u có hai tà , khâu lại vá»›i nhau dá»?c theo sống áo. Thêm và o đó là tà thứ năm ở bên phải, trong thân trÆ°á»›c. Tay áo may nối phÃa dÆ°á»›i khuá»·u tay vì các loại vải ngà y xÆ°a chỉ dệt được rá»™ng nhất là 40cm. Cổ, tay và thân trên áo thÆ°á»?ng ôm sát ngÆ°á»?i, rồi tà áo may rá»™ng ra từ sÆ°á»?n đến gấu và không chÃt eo. Gấu áo may võng, vạt rất rá»™ng, trung bình là 80cm. Cổ áo chỉ cao khoảng 2 - 3cm.
Riêng ở miá»?n Bắc khoảng năm 1910 - 1920, phụ nữ thÃch may thêm má»™t cái khuyết phụ Ä‘á»™ 3cm bên phải cổ áo, và cà i khuy cổ lệch ra đấy. Cổ áo nhÆ° thế sẽ hở ra cho quyến rÅ© hÆ¡n và cÅ©ng để khoe chuá»—i há»™t trang sức quấn nhiá»?u vòng quanh cổ.
Phần nhi�u áo dà i ngà y xưa đ�u may kép, tức là may có lớp lót. Lớp áo trong cùng thấm mồ hôi, vì thế được may đơn bằng vải mầu trắng để không sợ bị thôi mầu, dễ giặt. Một áo kép mặc kèm với một áo lót đơn ở trong đã thà nh một bộ áo mớ ba. Quần may rộng vừa phải, với đũng thấp.
Thuở đó, phần đông phụ nữ từ Nam ra Bắc Ä‘á»?u mặc quần Ä‘en vá»›i áo dà i, trong khi phụ nữ Huế lại chuá»™ng quần trắng. Ä?ặc biệt là giá»›i thượng lÆ°u ở Huế hay mặc loại quần chÃt ba, nghÄ©a là dá»?c hai bên mép ngoà i quần được may vá»›i ba lần gấp, để khi Ä‘i lại quần sẽ xòe rá»™ng thêm. Trong các tháºp niên 1930 và 1940, cách may áo dà i vẫn không thay đổi nhiá»?u, gấu áo dà i thÆ°á»?ng được may trên mắt cá khoảng 20cm, thÆ°á»?ng được mặc vá»›i quần trắng hoặc Ä‘en.
Những cách tân đầu tiên
Một và i nhà tạo mẫu áo dà i bắt đầu xuất hiện trong giai đoạn nà y, nhưng gần như h� chỉ b� được phần nối giữa sống áo, vì vải phương Tây dệt được khổ rộng hơn. Tay áo vẫn may nối. Nổi nhất lúc ấy là nhà may Cát Tư�ng ở phố Hà ng Da, Hà Nội. Năm 1939 nhà tạo mẫu nà y tung ra một kiểu áo dà i được ông Âu hóa. áo Le Mưr vẫn giữ nguyên phần áo dà i may không nối sống bên dưới. Nhưng cổ áo khoét hình trái tim. Có khi áo được gắn thêm cổ bẻ và một cái nơ ở trước cổ. Vai áo may bồng, tay nối ở vai. Khuy áo may d�c trên vai và sư�n bên phải. Nhưng kiểu áo nà y chỉ tồn tại đến khoảng năm 1943.
Ä?ến khoảng năm 1950, sÆ°á»?n áo dà i bắt đầu được may có eo. Các thợ may lúc đó đã khôn khéo cắt áo lượn theo thân ngÆ°á»?i. Thân áo sau rá»™ng hÆ¡n thân áo trÆ°á»›c, nhất là ở phần mông, để áo ôm theo thân dáng mà không cần chÃt eo. Vạt áo cắt hẹp hÆ¡n. Thân áo trong được cắt ngắn dần từ giai Ä‘oạn nà y. Cổ áo bắt đầu cao lên, trong khi gấu được hạ thấp xuống.
Ã?o dà i được thay đổi nhiá»?u nhất trong tháºp ká»· 60. Vì nịt ngá»±c ngà y cà ng phổ biến hÆ¡n, nên áo dà i bắt đầu được may chÃt eo, nhiá»?u khi rất cháºt, để tôn ngá»±c. Eo áo cắt cao lên hở cạp quần. Gấu áo lúc nà y cắt thẳng ngang và may dà i gần đến mắt cá chân. Năm 1960, vì muốn thấy cổ phụ nữ dà i thêm, bà Trần Lệ Xuân đặt ra loại áo dà i cổ thuyá»?n. Nhiá»?u ngÆ°á»?i sau đó còn may áo dà i vá»›i cổ khoét tròn. Ä?ến gần cuối tháºp ká»· 60, áo dà i mini trở thà nh thá»?i thượng. Vạt áo may hẹp và ngắn, có khi đến đầu gối. áo may rá»™ng hÆ¡n, không chÃt eo nữa, nhÆ°ng vẫn giữ Ä‘Æ°á»?ng lượn theo thân thể. Cổ áo thấp xuống còn 3cm. Tay áo cÅ©ng được may rá»™ng ra. Ä?ặc biệt trong khoảng thá»?i gian nà y, vai áo dà i bắt đầu được cắt lối raglan để ngá»±c và tay áo ôm hÆ¡n, nhăn Ãt, mà lại đỡ tốn vải. Tay áo được nối vá»›i thân từ chéo vai. Quần may rất dà i vá»›i gấu rá»™ng đến 60cm và nhiá»?u khi được lót hai ba lá»›p.
Từ tháºp ká»· 70 đến 90, áo dà i không thay đổi nhiá»?u lắm. Thỉnh thoảng cách mặc có đổi má»›i, thà dụ nhÆ° quần vá»›i áo đồng mà u, nhÆ°ng không tạo ra được phong trà o sâu Ä‘áºm.
Theo Lao Ä?á»™ng
(trÃch từ nghiên cứu của ông Trịnh Bách)
�o dà i phụ nữ VN khoảng TK18-19