Chùa Hương - Nguyễn Nhược Pháp

L�?i bình của nhà thơ Anh Ng�?c

�?ây là một bài thơ hay, có nhi�?u chi tiết và câu chữ thần tình, nhưng vì nó quá dài nên khó có thể bám sát từng câu chữ để phân tích. Mà xem ra cũng không nhất thiết phải làm như thế. Bởi tất cả ở đâu đ�?u sáng rõ, ngư�?i đ�?c bình thư�?ng nhất cũng thấy được cái hay của nó. Bởi vậy, công việc bình ở đây có lẽ chỉ cần g�?i tên ra được một vài đặc thù chính đã khiến cho bài thơ có được một chỗ đứng trên thi đàn, được ngư�?i đ�?c nhi�?u thế hệ yêu mến và chắc chắn còn sống với thế kỷ sắp tới.

Theo thiển ý của tôi, nét đặc thù trước hết của Chùa Hương chính là ở chỗ đây là một bài thơ kể chuyện, hay có thể g�?i đây là một truyện thơ nho nh�?. Cái hay của bài thơ vì thế trước hết cũng nằm trong tính truyện của nó.

Tất cả ở đây đ�?u được nhìn qua đôi mắt của ngư�?i kể chuyện: đấy là một cô gái "ngày xưa", con nhà gia giáo và đang ở tuổi mới lớn. Toàn bộ cách cảm, cách nghĩ và l�?i ăn tiếng nói đ�?u mang rõ dấu ấn và bộc lộ tính cách của nhân vật này. �?ó là cái nhìn hồn nhiên, ngơ ngác của ngư�?i lần đầu đi chơi xa mà lại là đi hội, một lễ hội rất hấp dẫn - hội chùa Hương:

Em đi cùng với me
Me em ngồi cáng tre.
Thầy theo sau cưỡi ngựa
Thắt lưng dài đ�? hoe.
Ngư�?i đ�?c, nhất là những thế hệ sau này, có cái thú là được sống lại, nói đúng hơn là được khám phá lại một cuộc sống đã lùi vào dĩ vãng, không chỉ v�? cảnh sắc, phong tục mà đến cả tâm lý, tâm hồn của lớp ngư�?i xưa:
Khăn nh�?, đuôi gà cao
Em đeo dải yếm đào
Quần lĩnh, áo the mới
Tay cầm nón quai thao.
- Em tuy mới mư�?i lăm
Mà đã lắm ngư�?i thăm
Nh�? mối mai đưa tiếng
Khen tươi như trăng rằm
�?ó còn là cái ngây thơ đáng yêu của lứa tuổi già trẻ con non ngư�?i lớn :
Sau núi Oản, Gà, Xôi
Bao nhiêu là khỉ ngồi
Tới núi con voi phục
Có đủ cả đầu đuôi
Và nhất là câu này: "Lên cửa chùa em thấy/Hơn một trăm ăn mày - đúng là cách cân đong đo đếm tò mò kiểu trẻ em.
Còn với mấy câu sau đây .
Em đi, chàng theo sau
Em không dám đi mau
Ngại chàng chê hấp tấp
Số gian nan không giàu.
thực như vẽ ra trước mắt ta tính cách của nhân vật trong bối cảnh của nó, khiến ngư�?i đ�?c không nén được một nụ cư�?i thích thú và cảm mến.

Và cứ lần theo mạch chuyện được nhân vật kể lại hết sức chân thực và hồn nhiên đến ngộ nghĩnh, ta dần dà bị cuốn vào thế giới tâm tình rất đỗi đáng yêu và thú vị của cô gái, không chỉ trong các chi tiết v�? phong cảnh và lễ hội, mà quan tr�?ng hơn nhi�?u là mối tình mới nhóm trong lòng cô gái dành cho chàng văn nhân "tướng mạo trông phi thư�?ng", một mối tình đầy chất sét đánh, đến ngay vào tuổi đầu đ�?i lại diễn ra giữa một cảnh trí nên thơ và say lòng hiếm có.

Có thể nói, ngư�?i kể chuyện đã dựng dậy tất cả biểu hiện vừa diễn ra rất nhanh, nhưng vẫn rất có trật tự, lớp lang của một quá trình của một cảm xúc tình yêu. Kể ra thì dài dòng, nhưng tựu trung là câu chuyện gồm hết các cung bậc tình cảm; từ ngạc nhiên cảm mến, đến bất chợt "ngẩn ngơ", từ một thứ cảm tình tựa như duyên số không thể cắt nghĩa, đến nhận thứ lý tính "Chàng cũng cho như thế/Ra ta hợp tâm đầu", từ ni�?m vui thầm khấp khởi khi lửa tình mới nhóm:

�?êm hôm ấy em mừng!
Mùi trầm hương bay lừng.
Em nằm nghe tiếng mõ
Rồi chim kêu trong rừng.
(Còn nhớ, trong một lần bình giảng bài thơ này cho sinh viên khoa Văn �?ại h�?c Tổng hợp Hà Nội, nhà phê bình Hoài Thanh đã lưu ý đến cái âm "ừng" với dấu huy�?n cuối mấy câu trên nó gợi v�? một cảm xúc gì đó vừa đang dâng lên, lại vừa như bị nén lại trong lòng - đ�?c kỹ, ta sẽ cảm thấy l�?i bình là có lý); và, cho đến cuối cùng, như một tất yếu trong tình yêu, một nỗi buồn da diết đã ch�? sẵn ở cuối đư�?ng:

Em nghe bỗng rụng r�?i!
Nhìn ai luống nghẹn l�?i!
Gi�? vui đ�?i có vậy
Thoảng ngày vui qua rồi!
Hình như đó là một thứ định mệnh khắc nghiệt cho m�?i thứ gì quá đẹp, cũng chẳng nên đổ tại một nguyên nhân xã hội hay ngoại cảnh nào - từ thuở nàng Ki�?u "bây gi�? rõ mặt đôi ta/ biết đâu rồi nữa chẳng là chiêm bao" cho đến Huy Cận của Thơ Mới "chân hết đư�?ng thì lòng cũng hết yêu" và đến tận Xuân Quỳnh sau bao năm cách mạng "l�?i yêu m�?ng manh như mầu khói/ai biết lòng anh có đổi thay"... Tình yêu là thế và thân phận con ngư�?i là thế", thôi đừng trách lẫn tr�?i gần tr�?i xa". Nhưng trong thất v�?ng tột cùng, con ngư�?i vẫn không tuyệt v�?ng, con ngư�?i vẫn tin rằng bằng sức mình rồi ra vẫn có thể giành lại được một chút gì, và h�? còn tin hơn vào một lẽ công bằng hóa thân trong Gi�?i Phật:

Ngun ngút khói hương vàng
Say trong giấc mơ màng
Em cầu xin Gi�?i Phật
Sao cho em lấy chàng
Và chàng thi sĩ cũng đang tuổi măng tơ đã theo dõi từng bước đi của nhân vật của mình với mối thiện cảm không giấu giếm đã thay đấng Hóa công làm việc ấy, chàng dành cho cô l�?i tiên đoán kết cục vui vẻ, nghịch ngợm và có duyên đến nỗi mấy l�?i chú thích ấy đã thành ra một bộ phận không thể tách r�?i của bài thơ!

"Văn tức là ngư�?i" - chỉ với một bài thơ xinh xắn và có duyên như bài thơ này, thi sĩ Nguyễn Nhược Pháp đã khiến hậu thế yêu mến chàng biết chừng nào, nhất là khi ta biết chàng trai đa tài, đa cảm và tinh tế như�?ng ấy lại phải giã biệt cõi đ�?i quá sớm, đến nỗi những bậc thức giả nghiêm ngắn như các tác giả Thi nhân Việt Nam cũng phải ngậm ngùi thốt lên: "ngư�?i mất năm hai mươi bốn tuổi, lòng trong trắng như hồi còn thơ".