Truyện Xiển Bột

Từ khi Trạng Quỳnh bị Chúa Trịnh đánh thuốc độc chết, nước Nam ta không còn Trạng nữa, nhưng những ngư�?i tài gi�?i thì không th�?i nào không có. Con cháu Trạng cũng đ�?u là những ngư�?i thông thái khác thư�?ng. Dù nhà nghèo, nhưng không ai chịu ra làm quan. Xiển là chă�?t Trạng Quỳnh. Bố Xiển ngoài ba mươi tuổi mới sinh Xiển. Xiển mặt vuông chữ đi�?n, tai to như tai phật, mồm rộng, mă�?t sáng. Ngư�?i ta g�?i Xiển là Xiển Bột vì quê Xiển ở làng Hoàng Bột (Thanh Hóa).

Rao làng

Ngày trước, dân ngụ cư là kẻ thấp kém nhất trong làng. Cho nên, đến Yên Lược, vừa dựng xong túp l�?u, Xiển bị b�?n lý trưởng bă�?t ra làm mõ.

Một hôm, lý trưởng thấy một chị hàng bát ngồi ỉa ở cái bãi rậm đầu làng, li�?n bă�?t lấy gánh bát rồi sai Xiển đi m�?i "làng" ra đình chia phần. Xiển vâng vâng dạ dạ, vác mõ đi, cứ sau một hồi mõ "cốc cốc" lại rao:

- Chi�?ng làng chi�?ng chạ! lă�?ng tai mà nghe mõ rao: Cụ lý bă�?t được mụ hàng bát ỉa bậy đầu làng, m�?i "làng" mau ra đình mà chia phần!

Nghe nói chia phần, bao nhiêu chứ să�?c, thân hào, vội vã kéo nhau ra đình. �?ến cổng đình, gặp Xiển, ai cũng nhao nhao h�?i:

- Chia phần gì thế mày?

- Con mẹ hàng bát ấy đâu rồi?

- Có nhi�?u không hả mày?

Xiển lễ phép đáp:

- Bẩm các cụ, con mẹ hàng bát ỉa bậy đầu làng. Dạ, nhi�?u lă�?m ạ, một đống to lù lù thế kia, có lẽ một cụ được đến vài ba bát chứ không ít đâu!

Vừa nói, Xiển vừa chỉ v�? phía hai cái s�?t bát đang để ở hè đình.

Làm ma mẹ

B�?n chức să�?c, hương lý trong làng lúc nào cũng nghĩ đến rượu thịt. Thấy bà mẹ Xiển vừa mới mất, chúng bă�?t phải làm ma, m�?i "làng" đến ăn uống. Nhà Xiển nghèo lă�?m, đến khoai să�?n còn không có ăn thì lấy gì làm ma, nhưng không làm chúng sẽ đuổi đi kh�?i làng. Nghĩ được một mẹo, Xiển bèn đi nói khéo với những tên chóp bu:

- Chả nói các cụ cũng thừa biết, nhà túng quá, xin các cụ rộng lượng để được chôn cất ngày hôm nay cho mồ yên mả đẹp; còn việc ma chay, xin các cụ cho khất đến tuần mồng một s¡ă�?p tới, vì còn phải vay mượn bà con xa gần, không gì cũng phải kiếm con lợn dăm chục cân, mươi đấu gạo xôi...

Thấy nhà Xiển nghèo túng thật, các "cụ" đành cho khất vậy.

Tuần mồng một tới, Xiển mua chịu được một con lợn thật to, thật béo, nhà chủ giao hẹn ba hôm sau phải trả đủ ti�?n. Xiển làm thịt ngay, rồi cất thịt vào trong buồng. Xiển nh�? ngư�?i m�?i "làng" đúng chi�?u hôm ấy tới uống rượu. Khi "làng" đã t�? tựu đông đủ, Xiển mới đem ít mỡ b�? vào xanh với mư�?i củ hành, rán lên. Mùi mỡ bay ra thơm phức khiến "làng" đang ngồi la liệt trong cái rạp dựng ở ngoài sân, cứ nuốt nước miếng ừng ực. Xiển bưng xanh mỡ cất đi, rồi lừa lúc không ai để ý, châm một mồi lửa lên mái bếp.

"Làng" đang ch�? cỗ bưng ra, sốt cả ruột, bỗng nghe tiếng hô hoán nhìn ra thì thấy cái bếp đang bốc cháy. "Làng" hoảng quá, xôn xao ùn ra kh�?i rạp. hầu hết những ngư�?i đi đám đ�?u quần tră�?ng áo dài chỉnh t�?, không dám xông vào chữa cháy. Bà con xóm gi�?ng kẻ xách thùng, ngư�?i vác câu liêm, chạy đến , thì cái bếp đã thành một đống lửa. Xiển mặt mũi, quần áo như ma lem, kêu khóc thảm thiết:

- ối tr�?i đất ôi là tr�?i đất! ối cha mẹ ơi là cha mẹ ôi! ối làng nước ôi là làng nước ôi! Cháy mất hết cả bếp nước, cả cỗ bàn rồi, còn lấy gì mà làm ma làm chay nữa... i hi hi!

"Làng" tưởng cỗ bàn cháy thật, còn xơ múi gì nữa, không ai bảo ai, kẻ trước ngư�?i sau, ra v�? cả.

Gà gáy đêm ấy, Xiển gánh thịt lợn đi chợ xa bán. Chi�?u hôm sau, Xiển mang ti�?n v�? trang trải xong nợ, còn thừa một ít, mua ngay mấy cây tre làm lại cái bếp.

Tri huyện Lê Kim Thằng

Một hôm, nhân có lệnh của b�?n chức dịnh bă�?t tất cả trẻ già trai gái làng Hoàng Bột phải ăn mặc chỉnh t�? để đi đón quan huyện Lê Kim Thằng v�? làng hiểu dụ, Xiển nghĩ ra ngay một kế. Xiển lẻn vào buồng ông nội lấy trộm chiếc áo thụng đ�? mặc vào, rồi đi thẳng ra đình, giả v�? chạy đi chạy lại lăng xăng ngay trước mặt quan huyện. Quan lấy làm lạ, cho lính g�?i lại h�?i. Xiển xưng tên h�? và nói là h�?c trò. Huyện Thằng li�?n mượn ngay việc ăn mặc ngộ nghĩnh của Xiển ứng khẩu đ�?c một câu, bă�?t phải đối:

- áo đ�? quét cứt trâu

Xiển đối ngay:

- L�?ng xanh che đít ngựa

Huyện Thằng không ng�? bị một vố, tái mặt, d�?a:

- Thằng này láo! �?ã thế, phải đố thêm câu này nữa, không đối được, tao sẽ cho ăn đòn.

Thấy tóc Xiển đ�? hoe vì đãi nă�?ng lâu ngày, huyện thằng li�?n ra câu đối:

- H�?c trò là h�?c trò con, tóc đ�? như son là con h�?c trò

Xiển không cần nghĩ ngợi lâu, đối tức khă�?c:

- Tri huyện là tri huyện Thằng, ăn nói lăng nhăng là thằng tri huyện!

Huyện Thằng tức ứa máu, nhưng vì Xiển đối rất chỉnh, không bẻ vào đâu được, đành câm miệng.

Quan đấy

Năm nào cũng vậy, cứ gần tết Nguyên đán, viên tri phủ Hoàng Hóa cùng vợ đi chợ tết. Từ phủ ra chợ Bút Sơn rất gần, nhưng vốn tính hách dịch, quan phủ bă�?t lính cáng ra tận cổng chợ và mang theo hai cái l�?ng xanh che. Hồi này, Xiển Bột hãy còn nh�?, xong thấy cái oai rởm của quan thì ghét lă�?m. Xiển mang một con chó con đi chợ, nhưng không bán, cứ ôm ở trước bụng, lúc thì chen đi trước quan, lúc thì lùi lại đi sau quan. Thấy Xiển mang chó, ai cũng tưởng Xiển mới mua, liền h�?i:

- Chó bao nhiêu?

Xiển trả l�?i: - Quan đấy!

Quan phủ biết thằng bé ôm chó chửi x�? mình, cho lính bă�?t lại h�?i:

- Ai xui mày ăn nói như thế?

Xiển đáp:

- Bẩm quan, nhà con muốn nuôi m�?t con chó con để d�?n cứt cho em, nên bố mẹ con bảo con đi mua.

Quan h�?i: - Mày là con cái nhà ai?

Xiển trả l�?i: - Bẩm con là chă�?t cụ Trạng Quỳnh ạ!

Quan nghe nói Xiển là chă�?t cụ Trạng Quỳnh thì có ý g�?m, nhưng chưa tin lă�?m.

- �?ã là chă�?t cụ Trạng tất phải hay chữ. Thế mày có đi h�?c không?

Xiển đáp: - Bẩm quan, con là h�?c trò gi�?i nhất vùng này ạ, quan lớn không đi h�?c nên không biết đó thôi.

Thấy Xiển vẫn tìm cách x�? mình, quan nổi giận:

- Mày vô lễ! Nhưng đã nhận là h�?c trò gi�?i thì phải đối câu này. Hay tao tha tội. Dở tao đánh đòn.

Quan đ�?c: "Roi thất phân đánh đít mẹ h�?c trò".

Xiển h�?i:

- Xin phép h�?i: "Roi" đối với "l�?ng" có được không ạ?

Quan đáp: - �?ược.

Xiển lại h�?i:

- Thế "đít" đối với "đầu", "mẹ" đối với "cha" có được không ạ?

Quan lại đáp: - �?ược!

Xiển toan h�?i nữa. Quan Quát: - Không được h�?i nữa. �?ối đi!

Xiển li�?n đối: "L�?ng bát bông che đầu cha quan lớn!"

Không ng�? Xiển lại dám chửi mình một lần nữa, để chữa thẹn, quan lấy gi�?ng b�? trên mă�?ng Xiển qua loa một vài câu, rồi quát bảo lính hầu sửa soạn ra v�?.

Vả quan huyện

Có một viên quan huyện hay nịnh hót quan trên để chóng được thăng quan tiến chức. Một trong những viên quan hă�?n thư�?ng bợ đợ là án sát Nguyễn Văn Tiêu, tục g�?i là án Tiêu. �?ể nịnh quan thầy, hă�?n ra lệnh cho dân hàng huyện không ai được nói đến tiếng "tiêu", ví dụ như hạt tiêu thì hải nói là hạt ớt v.v... Hễ ai thấy ngư�?i nào trái lệnh thì được phép vả vào mồm ba cái thật đau, rồi đem trình quan trị tội. Lệnh ban ra khiến Xiển đã ghét quan huyện lại càng ghét thêm. Ông mang một ít quần áo rách mướp xin vào bái quan. Quan h�?i có việc gì, Xiển thưa là nhà nghèo quá, gia tài chỉ còn một ít quần áo rách, nh�? quan cầm hộ cho lấy ít ti�?n v�? làm vốn sinh nhai. Tức thì quan nổi trận lôi đình thét mă�?ng đùng đùng, vì xưa nay có ai dám cả gan đem quần áo rách đên bán cho quan bao gi�?? �?ợi quan nguôi giận, Xiển mới nói:

- Dạ thưa ngài, xin ngài thương kẻ h�?c trò nghèo túng này, không gì cũng mang danh là ngư�?i quân tử...

- Quân tử gì mày! �?ồ quân tử cùng quân tử cố!

Xiển trần tình:

- Dạ, Khổng Minh túng Khổng Minh cầm ạ!

Nghe câu nói khó hiểu, quan chau mày suy nghĩ một lúc mới biết l�?i mă�?ng của mình: "Quân tử cùng quân tử cố" với l�?i trần tình của Xiển: "Khổng Minh túng Khổng Minh cầm" (1) đã làm thành đôi câu đối hay tuyệt. Quan phục tài Xiển, thưởng cho một quan ti�?n, nhưng lại ch�?n cho cái thứ ti�?n chôn giấu dưới đất lâu ngày bị han rỉ hết cả. Xiển đỡ lấy quan ti�?n, cầm một đồng dằn mạnh xuống đất, tiếng kêu nghe cành cạch, rồi nói:

- Bẩm quan, ti�?n này không "ớt" được ạ!

Quan vô tình mă�?ng:

- Mày điên à! Ti�?n này mà không tiêu được ư?

Chỉ ch�? có thế, Xiển li�?n vả cho quan ba cái tát vào mồm như tr�?i giáng. Quan hô lính bă�?t trói. Xiển ngăn lại nói:

- Chă�?c ngài vẫn chưa quên cái lệnh kiêng tên huý quan án ngài mới ban ra. Tôi làm vậy cũng chỉ là thi hành cái lệnh ấy của ngài mà thôi!

Quan sợ b�?n lính biết chuyện thì mình thêm xấu hổ, li�?n đuổi Xiển ra.

Tứ chứng nan y

Xiển làm thuốc. cho nên vua thư�?ng v�?i vào kinh chữa bệnh. Một hôm, vua đang nô đùa cùng bầy cung phi, thì thấy Xiển bước vào. Vua ngạc nhiên h�?i có việc gì. Xiển đáp:

- Hạ thần nghe nói Hoàng thượng mă�?c phải bốn bệnh hiểm nghèo mà sách g�?i là "tứ chứng nan y", nên vội vàng vào thăm Hoàng thượng.

Vua khó chịu nói:

- Thiên hạ ác miệng nói càn như vậy, chứ lâu nay Trẫm vẫn khẻo mạnh, có việc gì đâu! à thế "tứ chứng nan y" là nhứng bệnh gì?

Xiển tâu: - Dạ "tứ chứng nan y" h�? nói đó là què, mù, câm điếc.

Vua nổi giận:

- �?ộc ác đến mức ấy là cùng! Trấm mà biết kẻ nào bịa chuyện phao đồn ra đầu tiên thì Trẫm sẽ că�?t lưỡi chứ không tha!

Xiển nói:

- Hạ thần nghe thiên hạ đồn như vậy. Bây gi�? mới biết là sai. Nhưng nghĩ cho kỹ, thì lại thấy là có nguyên do cả đấy ạ!

Vua h�?i: - Nguyên do như thế nào?

Xiển giả bộ rụt rè: - Xin Hoàng thượng tha tội kẻ hạ thần mới dám nói.

Vùa bằng lòng. Xiển nói:

- Thiên hạ thấy Hoàng thượng suốt năm chỉ quanh quẩn trong cung điện nên h�? lầm tưởng là ngài què. Nước să�?p mất mà Hoàng thượng vẫn ung dung vui thú, nên h�? lầm tưởng là ngài mù. Trước cảnh núi sông bị quân giặc dày xéo mà Hoàng thượng cứ ngồi im, nên h�? tưởng là ngài câm. Khă�?p nơi ngư�?i ta đ�?u kêu Hoàng thượng là kẻ hèn yếu, khiếp nhược nhưng ngài vẫn làm ngơ ký hòa ước hàng giặc, nên h�?n lầm tưởng là ngài điếc.

Vua biết Xiển chửi mình, tức uất ngư�?i nhưng không đủ lý lẽ để bă�?t tội được.

Xiển trả l�?i vua

�?ồn rằng có một lần vua ngự tuần ra Thanh Hóa. Nghe nói con cháu Trạng Quỳnh vẫn còn, vua bèn cho đòi đến. Xiển vâng lệnh tới hầu. Vua h�?i:

- Trước khi Trạng chết có trối trăng lại đi�?u chi không?

Xiển đáp: - Dạ có ạ!

Vua bảo: - Thế nhà ngươi hãy thuật lại l�?i Trạng trối trăng cho ta nghe.

- Dạ tâu Hoàng thượng, cố tôi trước khi từ trần chỉ trối lại có một câu thôi ạ!

- Một câu cũng được, cứ nói ta nghe.

- Dạ, nhưng tôi không dám nói ạ!

- Tại sao!

- Dạ, nói ra sợ Hoàng thượng không được vui lòng.

- �?ược cứ nói, dù câu nói ấy thế nào ta vẫn không bă�?t tội.

Xiển năm bảy lần từ chối, vua năm bảy lần gặng h�?i, sau cùng Xiển mới thưa:

- Dạ, tâu Hoàng thượng, ông tôi kể lại rằng: "Trước khi cố tôi nhă�?m mă�?t, con cháu xúm xít quanh giư�?ng h�?i cố tôi có dặn con cháu đi�?u chi không. Nhưng cố tôi không trả l�?i. Con cháu không yên tâm, cứ gặng h�?i mãi, cố tôi chỉ quát lên một câu: "H�?i cái mả cha bay hay sao mà h�?i mãi thế?", rồi tă�?t thở.