TRẠNG QUỲNH, TRẠNG LỢN - hai kiểu cư�?i của ngư�?i Việt Nam

Nếu con ngư�?i, như Aristote nói, là một động vật biết cư�?i, thì ngư�?i Việt mình, có lẽ, ngư�?i hơn cả. Bởi lẽ ngư�?i Việt rất hay cư�?i. Cái cư�?i làm bộc lộ một nét nào đó trong tính cách ngư�?i Việt. �?ôi khi là một nét sâu sắc và khá bất ng�?. Có lẽ, khi cư�?i, cái vô thức không bị canh giữ, con ngư�?i dễ để lộ tướng tinh...

Cùng với các chuyện Tiếu lâm, các câu �?ố tục giảng thanh hay �?ố thanh giảng tục, các bài ca dao nói ngược, các chú B�?m, H�?, Tễu..., ngư�?i Việt còn cư�?i dài trong các truyện trạng : Trạng Quỳnh, Trạng Lợn, Trạng Vật, Trạng C�?, Trạng Ăn. Xuất phát từ những giai thoại v�? các ông "Trạng nguyên" (có thật), dân gian đã xây dựng nên những ông "trạng dở" (hư cấu) để gửi gắm vào đấy những ước ao, thèm muốn của mình. Tại sao dân chúng lại chỉ mơ đến ngôi Trạng mà không ước đến ngôi Vua - ngôi vị chúa tể của xã hội Việt Nam cổ truy�?n ? Tưởng đã mơ thì ước luôn một lèo, chuyện mơ ước ấy mà, có mất gì đâu ? Có thể, ngưỡng văn hóa đã làm cho ngư�?i Việt chừng mực ngay cả trong giấc mơ ? Hoặc cũng có thể, thân phận kép của ông trạng gần gũi hơn với dân chúng, nên h�? dễ hóa thân hơn ?

Trong số các truyện trạng, thì Trạng Quỳnh, Trạng Lợn là đứng đầu bảng khẩu vị cư�?i của ngư�?i Việt. Không hẳn vì đó là những câu chuyện có cốt, có nhân vật trung tâm xâu chuỗi các biến cố, có tính hoàn chỉnh. Không hẳn vì đó là những giai thoại đặc sắc nhất, thú vị nhất, có tính tư tưởng cao nhất. Có lẽ, Trạng Quỳnh, Trạng Lợn, hơn đâu hết, bằng tiếng cư�?i đã phá tung những xi�?ng xích để cho những xung năng vô thức bị kìm nén bấy lâu trong mỗi con ngư�?i nổ tung ra, tạo sự hả hê, khoái trá. Và, cũng vì thế, mà tiếng cư�?i Trạng Quỳnh, Trạng Lợn, bộc lộ những chi�?u sâu tâm lý của ngư�?i Việt.

Trạng Quỳnh gồm 48 mẩu chuyện. Mỗi mẩu là một giai thoại trong đ�?i nhân vật nhằm đả kích, châm biếm một ai đó. Có thể là b�?n trẻ đồng trang lứa trong làng (�?ầu to bằng bồ), kẻ trên (Tr�?i sinh ông Tú Cát), kẻ sang (Miệng ngư�?i sang), quan thị (Lỡm quan thị), vua (Tiên sư thằng Bảo Thái), chúa (�?á bèo, �?ại phong, Món ăn mầm đá), thành hoàng, bà Banh, chúa Liễu... Tóm lại, các nhân vật trên đ�?u thuộc tầng lớp thống trị, cả thế quy�?n lẫn thần quy�?n, tức b�?n phong kiến "sống" và b�?n phong kiến "chết".

Vũ khí tiếng cư�?i mà Quỳnh dùng để đả kích b�?n thống trị, trước hết đó là trí thông minh, óc thực tiễn của Quỳnh (�?ầu to bằng bồ, Dê đực chửa), nhưng chủ yếu là chơi x�? (�?á bèo, Ông n�? bà kia, Chúa ngủ ngày, Trạng chết Chúa cũng băng hà), bẫy (Khốn nạn thân gà thiến, Tạ ơn Chúa Liễu), lỡm (Lỡm quan thị, Lại lỡm quan thị, Sứ Tàu mắc lỡm), chửi bới (Thừa giấy vẽ voi, Thay l�?i giáo thụ). Tóm lại, cách mà Trạng Quỳnh hay dùng nhất để chống lại b�?n phong kiến thống trị là chơi x�? và chửi bới.

Trạng Quỳnh cư�?i, cư�?i bằng sự chơi x�? và chửi bới, rõ ràng phản ánh tâm lý của ngư�?i bị trị chống lại kẻ thống trị mình, của kẻ yếu chống lại kẻ mạnh. Cách chống đối này, rõ ràng không thể hiện rõ thế thượng phong, mà phần nào có chứa đựng cả sự bất lực. Cũng dễ hiểu, dân ta đã sống lâu năm trong chế độ nông nghiệp quân chủ Nho giáo, là thân phận, một thần dân, chịu nhi�?u tầng áp bức, nên đã hình thành lối ứng xử chống đối trong chịu đựng, chịu đựng mà vẫn chống đối.

*****

Trạng Lợn gồm 19 mẩu chuyện, có tích có truyện, có mở đầu bằng mô-típ kết thai thần kỳ (ông sao sa vào thùng nước tắm của bà mẹ) và có kết thúc bằng cảnh thoát trần một gót thiên tiên. Con đư�?ng thành trạng của trạng hoàn toàn là do gặp may. Văn chương thế giới đã có những nhân vật chuyên gặp xúi quẩy, nhưng cũng có những ngư�?i chuyên gặp may mắn. Trạng Lợn là một ngư�?i như vậy. Trạng có vận may cũng dễ hiểu vì Trạng, xét cho cùng, không phải là ngư�?i trần, mà là ngư�?i xuống trần, nên Trạng luôn được một ông già hoặc một lực lượng siêu nhiên nào đó giúp đỡ bằng những ngẫu nhiên, những tình c�?. �?áng chú ý hơn là cái cách Trạng gặp may, cái cách thành công của Trạng. Trạng vốn dốt lại lư�?i h�?c (Phải chăng chữ Lợn, Trạng Lợn, không giản đơn chỉ ngh�? đồ tể của bố trạng ?). �?iếc không sợ súng, nên nhỡ sa vào những tình huống khó xử, trạng đ�?u nói bừa hoặc nói phét. Nhưng ác thay nhũng nói bừa nói phét đó đ�?u đúng cả. Thật là dốt chữ... thành thần ! Sự đối lập giữa hai cực đó càng làm nổi bật cái may của Trạng.

�?�?c Trạng Lợn, ngư�?i ta thấy đó là một truyện cư�?i vô cùng sảng khoái. Ngư�?i ta không thấy ghét Trạng Lợn, ghét sự tiến thân bằng những tình c�? may mắn của anh ta, mà chỉ thấy đó là trư�?ng hợp thú vị, kỳ lạ vốn cũng là một mặt của đ�?i sống, cái mặt làm cho cuộc sống đỡ tẻ nhạt, trần trụi và dung tục hơn. �?ó là giấc mơ, mà qua đó dân được muốn thay thân đổi phận. �?ây là chỗ mới ngư�?i đồng lòng yêu mến Trạng Lợn, bởi ở nơi thầm kín nhất của lòng mình, ai cũng muốn mình có được một vận may như vậy.

Ngư�?i Việt là một dân tộc nông dân. Thiểu số những ngư�?i hiện nay tuy không làm ruộng nữa, không sống ở nông thôn nữa nhưng vẫn bảo lưu một căn tính nông dân. Ngư�?i nông dân Việt vốn là tiểu nông, sống với n�?n kinh tế tự nhiên. Tự cấp tự túc, sống trong làng xã có tôn ti trật tự, nên không dễ gì thay thân đổi phận, ngoại trừ trong mơ ước. Và trong cái không gian làng xã ti�?u nông ngưng đ�?ng và bức bối v�? tinh thần đó, mơ ước cũng rất dễ trở thành huyễn tưởng. Ngư�?i ta tin vào sự thần kỳ, tin vào những thay đổi bỗng nhiên, bỗng chốc, bất ng�?...

Những di sản tinh thần trên ngày nay không phải đã hết. Nó có thể tồn tại ở dạng nguyên bản hay dạng biến tướng. Xin lấy một thí dụ, tiểu thuyết Số đ�? của Vũ Tr�?ng Phụng, ngoài những mặt tích cực, nó cũng phản ảnh nhi�?u tính chất huyễn tưởng của con ngư�?i nông dân trong th�?i đại đô thị hóa, dù là đô thị thuộc địa. Một mặt, đó là phản ứng chống lại m�?i sự canh tân của đô thị, mà bước đầu khó tránh kh�?i m�?i sự lố lăng, mặt khác là tham v�?ng chinh phục cái thế giới đô thị xa lạ đó bằng những tình c�? may mắn, bằng số đ�?. Còn trong đ�?i sống thư�?ng nhật hiện nay, phản ứng đó vẫn thư�?ng là những câu chuyện vui, những tiếu lâm hiện đại. Cư�?i. ấm ức được giải t�?a. �?ến đây ta càng thấy rõ hơn Trạng Quỳnh và Trạng Lợn tưởng khắc nhau một vực một tr�?i mà hóa ra lại là một thứ nhị vị nhất thể của tâm lý dân tộc.

Sưu tầm