Nhà sỠh�c lỗi lạc Lê Văn Hưu
	
	
		Lê Văn Hưu ngưá»?i làng Phá»§ Lý, huyện Ä?ông SÆ¡n, tỉnh Thanh Hóa (nay thuá»™c xã Triệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa).
Theo lá»?i các cố lão địa phương thì đất Triệu Trung vốn là trang trại cá»§a vị tổ khai sáng dòng há»? Lê - quan Trấn quốc bá»™c xạ Lê Lương thá»?i Ä?inh Tiên Hoàng, đến nay đã được hÆ¡n hai mươi Ä‘á»?i. Lê Văn Hưu là ông tổ thứ bảy cá»§a dòng há»? này. Cuốn Lê thị gia phả hiện còn được bảo tồn, ghi ông sinh năm Canh Dần (1230) là ngưá»?i khôi ngô tuấn tú, tư chất thông minh.
Một hôm đi ngang qua lò rèn, thấy ngư�i ta đang làm những cái dùi sắt, Lê Văn Hưu muốn xin một cái để làm dùi đóng sách. Bác thợ rèn thấy chú bé mới tà tuổi đầu đã chăm lo việc h�c hành, bèn ra một vế đối để thỠtài:
Than trong lò, sắt trong lò, lá»a trong lò, thổi phì phò đúc nên dùi vở.
Lê Văn Hưu li�n đối:
Nghiên ở túi, bút ở túi, giấy ở túi, viết lúi húi mà Ä‘áºu khôi nguyên.
Bác thợ rèn ngạc nhiên khen ngợi mãi rồi tặng luôn má»™t cái dùi tháºt xinh, lại kèm theo Ãt tiá»?n để mua giấy bút.
Năm Ä?inh Mùi, Lê Văn Hưu Ä‘i thi, đỗ Bảng Nhãn. Ä?ây là khoa thi đầu tiên ở Việt Nam có đặt danh hiệu tam khôi (ba ngưá»?i đỗ đầu: Trạng Nguyên, Bảng Nhãn, Thám Hoa). Năm ấy, ông vừa tròn 18 tuổi.
Sau khi thi đỗ, ông được giữ chức Kiểm pháp quan (chức quan trông coi việc hình luáºt), rồi Binh bá»™ Thượng thư, rồi Hàn lâm viện há»?c sÄ© kiêm Quốc sá» Viện giám tu. Ông cÅ©ng là thầy há»?c cá»§a thượng tướng Trần Quang Khải, má»™t trong những danh tướng cá»§a cuá»™c kháng chiến chống Nguyên - Mông.
Trong thá»?i gian làm việc ở Quốc sá» Viện, vào năm 1272, ông đã hoàn thành việc biên soạn Ä?ại Việt sá» ký - bá»™ quốc sỠđầu tiên cá»§a Việt Nam, ghi lại những sá»± việc quan trá»?ng chá»§ yếu trong má»™t thá»?i gian lịch sá» dài gần 15 thế ká»·, từ Triệu VÅ© đế (tức Triệu Ä?à 207 - 136 trước Công nguyên)  cho tá»›i Lý Chiêu Hoàng (1224 - 1225), tất cả gồm 30 quyển, được Trần Thánh Tông xuống chiếu ban khen.
Ä?ại Việt sá» ký nay không còn, nhưng vẫn có thể thấy được thấp thoáng bóng dáng bá»™ quốc sỠđầu tiên này trong Ä?ại Việt sá» ký toàn thư. Ngô SÄ© Liên, sá» thần Ä‘á»?i Lê, ngưá»?i khởi đầu việc biên soạn Ä?ại Việt sá» ký toàn thư, đã căn cứ vào Ä?ại Việt sá» ký cá»§a Lê Văn Hưu, tiếp đó là Ä?ại Việt sá» ký tục biên cá»§a Phan Phu Tiên để biên soạn những phần liên quan. Trong bài tá»±a Ä?ại Việt sá» ký ngoại ká»· toàn thư, Ngô SÄ© Liên viết: "Văn Hưu là ngưá»?i chép sá» giá»?i Ä‘á»?i Trần, Phu Tiên là báºc cổ lão cá»§a thánh triá»?u ta, Ä‘á»?u vâng chiếu biên soạn lịch sá» nước nhà, tìm khắp các tài liệu còn sót lại, táºp hợp thành sách để cho ngưá»?i xem Ä‘á»?i sau không có gì phải tiếc nữa, thế là được rồi". Tiếp đó, Ngô SÄ© Liên nói rõ, ông đã Ä‘em "hai bá»™ sách cá»§a tiên hiá»?n" (tức là Ä?ại Việt sá» ký tục biên cá»§a Phan Phu Tiên) ra "hiệu chỉnh, biên soạn lại, thêm vào má»™t quyển Ngoại ká»·, thành má»™t số quyển, gá»?i là Ä?ại Việt sá» ký toàn thư". Như váºy, khó có thể phân định được Ä‘Ãch xác đâu là nguyên văn Ä?ại Việt sá» ký trong bá»™ quốc sá» lá»›n Ä‘á»?i Lê này. Tuy váºy, rất may là trong Ä?ại Việt sá» ký toàn thư hiện Ä‘ang lưu hành vẫn còn có 29 Ä‘oạn ghi rõ là lá»?i văn cá»§a Lê Văn Hưu vá»›i mấy chữ " Lê Văn Hưu viết ". Qua nhưng trÃch Ä‘oạn đó, có thể thấy được phần nào khuynh hướng cÅ©ng như sắc thái ngá»?n bút chép sá» cá»§a ông. Trân trá»?ng công lao đánh giặc giữ nước cá»§a Tổ tiên, ông đã nháºn định vá»? cuá»™c khởi nghÄ©a cá»§a Hai Bà Trưng vá»›i những lá»?i lẽ rất má»±c hào hùng: " Trưng Trắc Trưng Nhị... hô má»™t tiếng mà các quáºn Cá»u Châu, Nháºt Nam, Hợp Phố cùng sáu mươi nhăm thành ở LÄ©nh Ngoại Ä‘á»?u hưởng ứng, việc dá»±ng nước xưng vương dá»… như trở bàn tay...". Ä?oạn ông ca tụng Ngô Quyá»?n cÅ©ng thấm đượm lòng tá»± hào sâu sắc trước thắng lợi huy hoàng cá»§a dân tá»™c: " Tiá»?n Ngô Vương có thể lấy quân má»›i há»?p cá»§a nước Việt ta mà đánh tan được trăm vạn quân cá»§a Lưu Hoằng Tháo, mở nước xưng vương, làm cho ngưá»?i phương Bắc không dám sang nữa. Có thể nói là má»™t lần nổi giáºn mà yên được dân, mưu giá»?i mà đánh cÅ©ng giá»?i váºy... ". Quan tâm sâu sắc đến cuá»™c sống cá»§a nhân dân, ông cÅ©ng đã nghiêm khắc phê phán những hành vi bạo ngược, trái đạo lý cá»§a vua chúa, như Ä‘oạn nháºn xét vá»? cấm lệnh " không cho con gái nhà quan lấy chồng trước khi dá»± tuyển vào háºu cung" cá»§a Lý Thần Tông (1128 - 1137), chẳng hạn: "Trá»?i sinh ra dân mà đặt vua để chăn dắt, không phải để cung phụng riêng cho vua. Lòng cha mẹ ai chẳng muốn con cái có gia thất; thánh nhân thể lòng ấy còn sợ kẻ sát phu sát phụ không được có nÆ¡i có chốn... Thần Tông xuống chiếu cho con gái các quan phải đợi xong việc tuyển ngưá»?i vào cung rồi má»›i được lấy chồng, thế là để cung phụng riêng cho mình, đâu phải là tấm lòng cá»§a ngưá»?i làm cha mẹ dân!".
Lê Văn Hưu mất ngày 23 tháng Ba năm Nhâm Tuất (1322), táng ở cánh đồng xứ Mả Giòm (thuá»™c địa pháºn xã Thiệu Trung, huyện Thiệu Hóa, tỉnh Thanh Hóa). Hiện nay ở đó vẫn còn phần má»™ vá»›i tấm bia dá»±ng năm Tá»± Ä?ức thứ 20 (1867), khắc ghi tiểu sá» và má»™t bài minh ca tụng tài đức, sá»± nghiệp cá»§a ông.