Hoà ng Háºu Nam PhÆ°Æ¡ng
Giai phẩm Việt Báo Tết năm Mão (1998), trong loạt bà i đặc biệt vá»? "100 năm áo dà i Việt Nam" có phần bà i viết sÆ¡ lược vá»? Nam PhÆ°Æ¡ng Hoà ng Háºu va hinh ảnh bà mang áo dà i Việt Nam. Nhiá»?u bạn Ä‘á»?c, từ hai năm qua, vẫn ngá»? ý mong sẽ có má»™t bà i viết đầy đủ hÆ¡n vá»? vị Hoà ng Háºu cuối cùng, không chỉ của Triá»?u Nguyá»…n, mà là của lịch sá» nÆ°á»›c Việt.
Việt Báo Tết Tân Tỵ trân tr�ng giới thiệu bà i viết đặc biệt của nhà bỉnh bút Tôn Thất An Cựu.
Trong gần sáu mÆ°Æ¡i năm qua, kể từ khi Triá»?u Nguyá»…n chấm dứt và o năm 1945 đến nay, có rất nhiá»?u ngÆ°á»?i viết vá»? cá»±u Hoà ng Bảo Ä?ại, vị vua cuối cùng của nhà Nguyá»…n. NhÆ°ng rất Ãt ngÆ°á»?i nhắc đến bà Hoà ng háºu cuối cùng, tức Nam PhÆ°Æ¡ng hoà ng háºu. Có chăng thì cÅ©ng chỉ nhắc đến má»™t và i chi tiết viết chung trong tà i liệu nói vá»? vua Bảo Ä?ại. Hoặc nói cho đúng thì chÆ°a có ai viết má»™t tà i liệu riêng vá»? Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng. Do đó nên cÅ©ng rất Ãt ngÆ°á»?i biết đến má»™t bà Hoà ng háºu mà trong thá»?i gian giữ ngôi vị mẫu nghi thiên hạ đã có nhiá»?u đóng góp cho Hoà ng tá»™c Nguyá»…n PhÆ°á»›c và cho xã há»™i lúc bấy giá»?.
Ä?ể tưởng nhá»› đến má»™t ngÆ°á»?i Ä‘Ã n bà tà i sắc, đức hạnh và mẫu má»±c, đã từng là đệ nhất phu nhân của nÆ°á»›c Việt Nam suốt mÆ°á»?i má»™t năm, tôi xin ghi lại đôi Ä‘iá»?u vá»? Nam PhÆ°Æ¡ng hoà ng háºu mà tôi đã tham khảo theo tà i liệu của ngÆ°á»?i bà thÆ° của bà , ông Nguyá»…n Tiến Lãng, con rể của cố há»?c giả Phạm Quỳnh và má»™t số tà i liệu khác thu tháºp trong cuốn hồi ký của cá»±u hoà ng Bảo Ä?ại và của hai sá» gia Pháp là Jean Renaud và Daniel Grandclément nhÆ° dÆ°á»›i đây:
Nam PhÆ°Æ¡ng Hoà ng Háºu, khuê danh Nguyá»…n Hữu Thị Lan hay là Marie Thérèse, sinh năm 1914 tại Gò Công Nam phần, con của đại Ä‘iá»?n chủ Nguyá»…n Hữu Hà o và là cháu ngoại của ông Lê Phát Ä?ạt, tức huyện Sỹ, má»™t trong những ngÆ°á»?i già u có nhất miá»?n Nam, có thể sánh ngang hà ng vá»›i gia đình Bạch công tỠở Bặc Liêu. Ông huyện Sỹ là ngÆ°á»?i đã bá»? tiá»?n ra xây cất ngôi thánh Ä‘Æ°á»?ng nguy nga ở cuối Ä‘Æ°á»?ng Võ Tánh Sà i Gòn thÆ°á»?ng được gá»?i là nhà thá»? huyện Sỹ mà đến nay vẫn còn tồn tại.
Năm 1926, Nguyá»…n Hữu Thị Lan, 12 tuổi, được gia đình cho sang Pháp tòng há»?c tại trÆ°á»?ng Couvent des Oiseaux, má»™t trÆ°á»?ng nữ danh tiếng thuá»™c loại nhà già u ở Paris do các nữ tu Ä‘iá»?u hà nh. Sau khi thi Ä‘áºu Tú tà i và o năm 1932, cô gái miá»?n Nam theo chuyến tà u của hãng Messagerie Maritime trở vá»? nÆ°á»›c. Tình cá»? trên chiếc tà u nầy có ông vua Việt Nam hồi loan sau khi hoà n tất việc há»?c, đó là vua Bảo Ä?ại mà hồi đó giá»›i sinh viên ở Pháp thÆ°á»?ng gá»?i má»™t cách thân máºt là Prince VÄ©nh Thụy.
Tuy cùng trên má»™t chiếc tà u bồng bá»?nh giá»a đại dÆ°Æ¡ng má»™t thá»?i gian khá lâu nhÆ°ng Nguyá»…n Hữu Thị Lan chÆ°a có cÆ¡ há»™i là m quen vá»›i vị Vua trẻ tuổi. Mãi cho đến gần má»™t năm sau, nhân dịp vua Bảo Ä?ại nghỉ mát tại Ä?à Lạt và do sá»± sắp đặt của Toà n quyá»?n Ä?ông DÆ°Æ¡ng, viên Ä?ốc Lý (tức Thị Trưởng sau nầy) thà nh phố Ä?à Lạt tổ chức má»™t buổi dạ tiệc tại khách sạn Palace (sau gá»?i là khách sạn Langbian) để tìm cách cho hai ngÆ°á»?i gặp nhau. Tối hôm đó, trong chiếc áo lụa mà u thiên thanh, Nguyá»…n Hữu Thị Lan đã xuất hiện trÆ°á»›c Hoà ng đế Bảo Ä?ại để rồi chiếm gá»?n trái tim của má»™t ngÆ°á»?i có địa vị cao nhất nÆ°á»›c.
Tưởng cÅ©ng nên nói thêm là trÆ°á»›c đây có nhiá»?u nguồn tin nói rằng vua Bảo Ä?ại đã gặp Marie Thérèse trên chuyến tà u thủy từ Pháp vá»? Việt Nam, nhÆ°ng căn cứ và o hồi ký của vua Bảo Ä?ại và tiết lá»™ của Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng được chúng tôi trÃch dẫn dÆ°á»›i đây thì hai ngÆ°á»?i đã gặp nhau trong má»™t hoà n cảnh khác.
Nhá»? tòng há»?c ở má»™t trÆ°á»?ng thuá»™c nhà Dòng, được các nữ tu chỉ dạy các lá»… nghi Tây phÆ°Æ¡ng đối vá»›i Vua Chúa nên tối hôm đó, lúc vừa diện kiến vua Bảo Ä?ại, Nguyá»…n Hữu Thị Lan đã quỳ má»™t gối và cúi đầu sát mặt đất để tá»? lòng tôn kÃnh nhà Vuạ Lẽ tất nhiên, má»™t vị vua trẻ tuổi và hà o hoa nhÆ° vua Bảo Ä?ại thì là m sao ông có thể không xiêu lòng trÆ°á»›c sắc đẹp mỹ miá»?u của Nguyá»…n Hữu Thị Lan. Và chuyện sẽ đến đã đến: đám cÆ°á»›i của vị thiếu quân hà o hoa vá»›i má»™t nữ lÆ°u trà n trá»? hÆ°Æ¡ng sắc miá»?n Nam đã diá»…n ra tại Huế ngà y 20-3-1934. Ngay ngà y hôm đó Nguyá»…n Há»u Thị Lan được tấn phong là m Hoà ng háºu vá»›i danh hiệu Nam PhÆ°Æ¡ng. Sá»± kiện Nguyá»…n Hữu Thị Lan được tấn phong Hoà ng háºu ngay sau khi cÆ°á»›i là má»™t biệt lệ đối vá»›i các bà vợ Vua thuá»™c triá»?u Nguyá»…n. Vì mÆ°á»?i hai Ä‘á»?i vua Nguyá»…n trÆ°á»›c kia, các bà vợ Vua chỉ được phong tÆ°á»›c VÆ°Æ¡ng phi, đến khi chết má»›i được truy phong Hoà ng háºu.
Nhắc đến cuá»™c nhân duyên vá»›i Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng, cá»±u hoà ng Bảo Ä?ại đã ghi lại trong cuốn CON Rá»’NG VIỆT NAM :
"Sau lần há»™i ngá»™ đầu tiên ấy, thỉnh thoảng chúng tôi lại gặp nhau để trao đổi tâm tình. Marie Thérèse thÆ°á»?ng nhắc đến những ká»· niệm ở trÆ°á»?ng Couvent des Oiseaux má»™t cách thÃch thú. CÅ©ng nhÆ° tôi, Marie Thérèse rất thÃch thể thao và âm nhạc. Cô ta có vẻ đẹp dịu dà ng của ngÆ°á»?i miá»?n Nam pha má»™t chút Tây phÆ°Æ¡ng. Do váºy mà tôi đã chá»?n từ kép Nam PhÆ°Æ¡ng để đặt danh hiệu cho nà ng. Các vị Tiên Ä?ế của tôi cÅ©ng thÆ°á»?ng hÆ°á»›ng vá»? ngÆ°á»?i Ä‘Ã n bà miá»?n Nam. Nếu tôi nhá»› không sai thì trÆ°á»›c Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng, có đến bảy phụ nữ miá»?n Nam đã từng là chủ nhân của Hoà ng thà nh Huế. Khi chá»?n phụ nữ miá»?n Nam là m vợ, hình nhÆ° đức Tiên Ä?ế và tôi Ä‘á»?u nghÄ© rằng trÆ°á»›c kia đức Thế Tổ Cao Hoà ng (tức vua Gia Long) đã được nhân dân miá»?n Nam yểm trợ trong việc khôi phục giang sÆ¡n. ChÃnh đó là sá»± rà ng buá»™c tình cảm giữa Hoà ng triá»?u Huế vá»›i ngÆ°á»?i dân miá»?n Nam".
Vá»? phần Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng, bà đã nhắc lại "cái thuở ban đầu lÆ°u luyến ấy" nhÆ° sau:
"Hôm đó ông Darle, Ä?ốc Lý thà nh phố Ä?à Lạt gởi giấy má»?i cáºu Lê Phát An tôi (Lê Phát An là anh ruá»™t bà Nguyá»…n Hữu Hà o) và tôi đến dá»± dạ tiệc ở Hotel Palacẹ Tôi không muốn Ä‘i nhÆ°ng cáºu An tôi năn nỉ và hứa vá»›i tôi là chỉ đến tham dá»± má»™t chút và vái chà o nhà Vua xong là vá»? nên tôi phải Ä‘i má»™t cách miá»…n cưỡng và tôi cÅ©ng chỉ trang Ä‘iểm sÆ¡ sà i thôi. Chúng tôi đến trá»… nên buổi tiệc đã bắt đầu từ lâu. Cáºu tôi kéo ghế định ngồi ngoà i hiên thì ông Darle trông thấy, ông ta chạy đến chà o chúng tôi rồi nắm tay cáºu tôi kéo chúng tôi vô nhà . Vừa Ä‘i ông vừa nói: "ông và cô phải đến bái yết Hoà ng thượng má»›i được". Khi cánh cá»a phòng khách vừa mở, tôi thấy vua Bảo Ä?ại ngồi trên chiếc ghế bà nh chÃnh giữa nhà . Ông Darle bÆ°á»›c tá»›i bên cạnh Vua rồi nghiêng mình cúi chà o và kÃnh cẩn nói:
-Votre Majesté, Monsieur Lê Phát An et sa nièce, Mademoiselle Marie Thérèsẹ (Tâu Hoà ng thượng, đây là ông Lê Phát An và ngư�i cháu gái, cô Marie Thérèse)
Nhá»? các nữ tu ở trÆ°á»?ng Couvent des Oiseaux từng chỉ dạy nên tôi biết phải là m gì để tá»? lòng tôn kÃnh đối vá»›i báºc Quân VÆ°Æ¡ng, vì váºy tôi đã không ngần ngại đến trÆ°á»›c mặt Hoà ng Ä?ế, qùy má»™t gối và cúi đầu sát ná»?n nhà cho đến khi thấy bà n tay cáºu tôi kéo tôi dáºy tôi má»›i đứng lên. Vua gáºt đầu chà o tôi đúng lúc tiếng nhạc vừa trổi theo nhịp Ä‘iệu Tango, Ngà i ngá»? lá»?i má»?i và dìu tôi ra sà n nhảy rồi chúng tôi bắt đầu nói chuyện.
V� sau, khi đã trở thà nh vợ chồng, Ngà i mới cho tôi biết hôm đó Ngà i rất chú ý cách phục sức đơn sơ của tôi. Tôi nghĩ rằng tôi được nhà Vua lưu ý một phần do trong suốt buổi dạ tiệc chỉ có tôi là ngư�i đà n bà Việt Nam duy nhất nói tiếng Pháp và theo đúng cung cách lễ nghi âu tây đối với Ngà i".
Sau lá»… cÆ°á»›i, vua Bảo Ä?ại cùng hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng dá»?n vá»? ở tại Ä‘iện Kiến Trung thuá»™c khu vá»±c cấm thà nh. Ä?iện nầy xây cất từ thá»?i vua Khải Ä?ịnh nhÆ°ng được sá»a chữa và tân trang các tiện nghi Tây phÆ°Æ¡ng và o đầu triá»?u vua Bảo Ä?ại.
Tại Ä‘iện Kiến Trung, Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng đã lần lượt hạ sanh 5 ngÆ°á»?i con gồm có:
-Thái tỠBảo Long, sinh ngà y 4-1-1936
-Công chúa Phương Mai, sinh ngà y 1-8-1937
-Công chúa Phương Liên, sinh ngà y 3-11-1938
-Công chúa Phương Dung, sinh ngà y 5-2-1942
-Hoà ng tỠBảo Thắng, sinh ngà y 9-12-1943
ThÆ°á»?ng ngà y, ngoà i việc chăm sóc dạy dá»— con cái, thỉnh thoảng hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng phải cùng các quan ở Bá»™ Lá»… bà n thảo các lá»… lạc trong cung đình, lo việc cúng giá»— các Tiên đế và đi vấn an sức khá»?e các bà Tiên cung và Hoà ng thái háºu Từ Cung, tức mẹ vua Bảo Ä?ại. Tóm lại, bà rất chu toà n bổn pháºn là m dâu.
Ngoà i việc quản trị ná»™i cung nhÆ° đã nói trên đây, hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng còn tham gia các việc xã há»™i và từ thiện. NhÆ° Ä‘i thăm trÆ°á»?ng nữ Trung há»?c Ä?ồng Khánh ở Ä‘Æ°á»?ng Jules Ferry (tức Lê Lợi sau nầy), bà thÆ°á»?ng tiếp xúc vá»›i các Giáo sÆ°, nhắc nhở há»? cố gắng là m tròn thiên chức của má»™t nhà mô phạm; Ä‘i thăm Nữ Công Há»?c Há»™i ở Ä‘Æ°á»?ng Khải Ä?ịnh (tức Ä‘Æ°á»?ng Nguyển Huệ ngà y nay). Theo lá»?i ná» sÄ© Ä?ạm PhÆ°Æ¡ng sau nầy kể lại thì có lần Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng bảo bà là m Ä‘Æ¡n xin phép Bá»™ Giáo Dục Ä‘em môn nữ công gia chánh và o há»?c Ä‘Æ°á»?ng. Hà ng năm bà đá»?u tham dá»± các buổi phát giải thưởng cho các há»?c sinh giá»?i tổ chức tại trung tâm Accueil gần nhà dòng Cứu Thế.
Ngà y nay, không ai còn lạ lùng khi trông thấy quý vị đệ nhất phu nhân xuất hiện nÆ¡i công cá»?ng để giúp chồng trong việc ngoại giao, nhÆ°ng cách đây sáu mÆ°Æ¡i năm, Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng giúp vua Bảo Ä?ại trong việc tiếp kiến các nhà ngoại giao là má»™t Ä‘iá»?u quý hiếm. Và o thá»?i đó, nhiá»?u ngÆ°á»?i ở kinh đô Huế Ä‘á»?u biết trong những lần vua Bảo Ä?ại tiếp đón các quốc khách nhÆ° Thống Chế Tưởng Giá»›i Thạch của Ä?à i Loan, Quốc VÆ°Æ¡ng Soupha Vangvong Là o quốc hoặc Quốc vÆ°Æ¡ng Sihanouk của Cao Mên v.v%85Ä‘á»?u có sá»± hiện diện của hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng. Lần vua Bảo Ä?ại tá»± mình lái xe hÆ¡i Ä‘i thăm Nam Vang cÅ©ng có mặt Hoà ng háºu tháp tùng.
Chi tiết đáng kể nhất là việc Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng đã Ä‘em lại hòa khà giữa các chức sắc đạo Thiên Chúa ở Việt Nam vá»›i Hoà ng tá»™c nhà Nguyá»…n. Vì nhÆ° chúng ta đã biết, đạo Thiên Chúa vá»›i các vị vua triá»?u Nguyá»…n vốn có những căng thẳng lịch sá» thì Nam PhÆ°Æ¡ng hoà ng háºu, nhÆ° má»™t là n gió mát, đã thoa dịu sá»± căng thẳng lịch sá» tưởng chừng nhÆ° không bao giá»? thay đổi.
Nhân đây, tưởng cÅ©ng nên nhắc lại má»™t hà nh Ä‘á»™ng chứng tá»? lòng thiết tha vá»›i quê hÆ°Æ¡ng đất nÆ°á»›c của Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng mà chúng tôi má»›i tìm thấy trong tà i liệu của sá» gia Pháp Jean Renaud do nhà xuất bản Guy Boussac ấn hà nh năm 1949:
Số là sau khi quân Pháp dá»±a và o thế lá»±c của quân Anh quốc để gây hấn ở miá»?n Nam vá»›i ý đồ tái chiếm thuá»™c địa Việt Nam. (Xin lÆ°u ý bạn Ä‘á»?c lúc cuá»™c chiến khởi đầu tại Nam phần là thuần túy giá»a thá»±c dân Pháp má»™t bên và má»™t bên là ngÆ°á»?i Việt Nam chống lại sá»± đô há»™ của ngÆ°á»?i Pháp, không giống thá»±c chất cuá»™c chiến Quốc Cá»™ng sau nầy). Lúc đó vua Bảo Ä?ại đã từ chức, bà Nam PhÆ°Æ¡ng Ä‘ang ở tại An Ä?ịnh cung bên bá»? sông An Cá»±u. Ä?au lòng trÆ°á»›c thảm cảnh mà đồng bà o miá»?n Nam, quê hÆ°Æ¡ng của bà đang trá»±c tiếp gánh chịu, cá»±u Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng đã gởi má»™t Thông Ä‘iệp (Message) cho bạn bè ở Aâµ châu yêu cầu há»? lên tiếng tố cáo hà nh Ä‘á»™ng xâm lăng của thá»±c dân Pháp vá»›i lá»?i lẽ nhÆ° sau:
"Kể từ tháng 3 năm 1945, nÆ°á»›c Việt Nam đã thoát khá»?i sá»± đô há»™ của ngÆ°á»?i Pháp nhÆ°ng vì lòng tham của má»™t thiểu số thá»±c dân Pháp vá»›i sá»± tiếp tay của quân Ä‘á»™i Hoà ng gia Anh nên hiện nay máu của nhân dân Việt Nam lại tiếp tục chảy trên mãnh đất vốn đã có quá nhiá»?u Ä‘au khổ. Hà nh Ä‘á»™ng nầy của thá»±c dân Pháp là trái vá»›i chủ trÆ°Æ¡ng của Ä?ồng Minh mà nÆ°á»›c Pháp lại là má»™t thà nh viên. Váºy tôi tha thiết yêu cầu những ai đã từng Ä‘au khổ vì chiến tranh hãy bà y tá»? thái Ä‘á»™ và hà nh Ä‘á»™ng để giúp chúng tôi chấm dứt chiến tranh Ä‘ang ngà y đêm tà n phá đất nÆ°á»›c tôi.
Thay mặt cho hà ng chục triệu phụ nữ Việt Nam, tôi thỉnh cầu tất cả bạn bè của tôi và bạn bè của nÆ°á»›c Việt Nam hãy bênh vá»±c cho tá»± dá»? Xin các chÃnh phủ của khối tá»± do sá»›m can thiệp để kiến tạo má»™t ná»?n hòa bình công minh và chân chÃnh và xin quý vị nháºn nÆ¡i đây lòng biết Æ¡n sâu xa của tất cả đồng bà o của chúng tôi".
Ký tên:
Bà Vĩnh Thụy
(tức Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng.)
Trong má»™t dịp tiếp xúc riêng tÆ°, má»™t ngÆ°á»?i Việt Nam trong ngà nh ngoại giao trÆ°á»›c năm 1975 hiện ở Pháp nói vá»›i chúng tôi rằng bức thông Ä‘iệp trên đây đã được bà Ρm PhÆ°Æ¡ng gởi đến Tổng Thống Truman của Hiệp Chủng Quốc và o đầu năm 1946 để nhá»? can thiệp. Tuy nhiên, đối vá»›i má»™t tin tức có tÃnh cách lịch sá» nhÆ°ng vì không được táºn mắt nhìn thấy trên giấy trắng má»±c Ä‘en nên tôi xin ghi lại஦#417i đây vá»›i tất cả sá»± dè dặt thÆ°á»?ng lệ.
Bà Hoà ng háºu cuối cùng của triá»?u Nguyá»…n đã trút hÆ¡i thở cuối cùng tại là ng Chabrignac, má»™t vùng quê thuá»™c miá»?n Bắc nÆ°á»›c Pháp theo nhÆ° lá»?i thuáºt lại sau đây:
Ngà y 14 tháng 9 năm 1963, và o khoảng 5 giá»? chiá»?u, cá»±u hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng cảm thấy mệt bèn cho ngÆ°á»?i nhà đi má»?i Bác sỹ đến thăm mạch. Sau khi chẩn khám, Bác sÄ© cho biết bà bị viêm há»?ng nhẹ, chỉ uống thuốc và i hôm là khá»?i. NhÆ°ng không dè, Bác sÄ© vừa rá»?i khá»?i nhà chừng và i tiếng đồng hồ thì bà cảm thấy khó thở. NgÆ°Æ¡i hầu bà bèn nhá»? má»™t ngÆ°á»?i Pháp hà ng xóm Ä‘i má»?i má»™t Bác sÄ© khác, nhÆ°ng ngÆ°á»?i Bác sÄ© thứ hai chÆ°a đến kịp thì cá»±u Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng đã êm ái lìa Ä‘á»?i ngay trong đêm đó khi vừa tròn 49 tuổi. Ngoà i hai ngÆ°á»?i giúp việc trong nhà , không có má»™t ngÆ°á»?i ruá»™t thịt nà o có mặt bên cạnh bà trong giá»? phút lâm chung, vì các con bà đá»?u ở táºn Paris để là m việc và đi há»?c.
Ä?ám tang của bà Hoà ng háºu Viêt Nam lÆ°u vong được tổ chức má»™t cách sÆ¡ sà i lặng lẽ nhÆ° những năm tháng cuối Ä‘á»?i của bà . Hôm Ä‘Æ°a đám, ngoà i hai Hoà ng tá» và ba Công chúa Ä‘i bên cạnh quan tà i của mẹ không có má»™t ngÆ°á»?i bà con nà o khác. Vá»? phÃa quan chức Pháp thì chỉ có ông quan đầu Tỉnh Brive la Gaillarde và ông Xã Trưởng Chabrignac.
Trong suốt thá»?i gian tang lá»… cá»±u Hoà ng Bảo Ä?ại cÅ©ng không có mặt mà sau nầy, kẻ viết bà i nầy trong thá»?i gian ở Pháp được nghe kể lại thì khi hay tin mẹ chết, công chúa PhÆ°Æ¡ng Liên tức tốc đánh Ä‘iện tÃn báo tin cho cá»±u Hoà ng nhÆ°ng gặp lúc cá»±u Hoà ng vắng nhà vì báºn Ä‘i chÆ¡i xa vá»›i bà Má»™ng Ä?iệp, vì váºy mà cá»±u Hoà ng Bảo Ä?ại không hay biết gì nên đã vắng mặt trong ngà y đám tang của má»™t ngÆ°á»?i mà có thá»?i đã cùng ông đầu ấp tay gối. Sá»± kiện đó đã gây sá»± hiểu lầm khiến vá»? sau các Hoà ng tá» và Công chúa đã ôm lòng oán háºn ngÆ°á»?i cha mà há»? nghÄ© là má»™t ngÆ°á»?i chồng không trá»?n nghÄ©a thủy chung!
Trong lần trở lại Pháp và o tháng 4 năm 1999, do Ä‘á»? nghị của má»™t ngÆ°á»?i bạn thÆ°á»?ng giao thiệp vá»›i Hoà ng tá» Bảo Long, từ Paris tôi theo ngÆ°á»?i bạn Ä‘i vá»? là ng Chabrignac, cách tỉnh Brive la Gaillarde ba mÆ°Æ¡i cây số để viếng má»™ Hoà ng Háºu Nam PhÆ°Æ¡ng.
Gió chi�u nghĩa trang lồng lộng thổi, trước mắt tôi là một ngôi mộ đơn sơ với tấm bia đá hai mặt ghi hai hà ng chữ bằng hai thứ tiếng khác nhau, mặt trước viết chữ Hán, mặt sau viết chữ Pháp như dưới đây:
Bia chữ Hán: Ä?ẠI NAM NAM PHÆ¯Æ NG HOà NG HẬU CHI MỘ, có nghÄ©a là :
"Má»™ phần của bà Hoà ng háºu nÆ°á»›c Ä?ại Nam là Nam PhÆ°Æ¡ng".
Bia chữ Pháp: ICI REPOSE L'IMPéRATRICE D'ANNAM NéE MARIE THéRèSE NGUYEN HUU THI LAN, có nghÄ©a là : "Ä?ây là nÆ¡i an nghỉ của bà Hoà ng háºu Việt Nam tên là Marie Thérèse Nguyá»…n Hữu Thị Lan".
Tôi lặng nhìn ngôi má»™ vá»›i những cà nh hoa đã úa và ng lăn lóc đó đây, lòng bồi hồi nhá»› lại hÆ¡n năm mÆ°Æ¡i năm trÆ°á»›c, từ nhà tôi Ä‘i dá»?c theo bá»? sông An Cá»±u, má»—i khi Ä‘i ngang cung An Ä?ịnh tôi ngẩng nhìn lên bao-lÆ¡n, nhiá»?u lần tôi bắt gặp Hoà ng háºu Nam phÆ°Æ¡ng Ä‘ang tá»±a lÆ°ng và o tÆ°á»?ng, mắt đăm đăm nhìn đám lục bình trôi lá»? lững giữa giòng sông. Tá»± nhiên lòng tôi se lại, thÆ°Æ¡ng tiếc bà Hoà ng háºu của kinh đô Huế thuở nà o và buồn cho chÃnh thân tôi, má»™t thá»?i thÆ¡ ấu nay đã Ä‘i qua! Thuở ấy, có má»™t đôi lần tôi đứng xếp hà ng trong hà ng ngủ há»?c sinh Tiểu há»?c để đón chà o Hoà ng háºu. Chúng tôi, vá»›i nét mặt rạng rở tay cầm cá»? và ng phất lia lịa má»—i khi Hoà ng háºu xuất hiện và hÆ°á»›ng mắt vá»? phÃa đám nhóc con Tiểu há»?c. Than ôi! Ngà y ấy nay còn đâu?
Tôi kÃnh dâng lên hÆ°Æ¡ng linh Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng những hà ng chữ thô thiển nầy và xin Hoà ng háºu chứng giám cho lòng kÃnh trá»?ng vô và n của ngÆ°á»?i viết khi ghi lại những chi tiết vá»? cuá»™c Ä‘á»?i trong sáng của bà .
Tháng 9 năm 2000. Ká»· niệm 37 năm ngà y mất của Hoà ng háºu Nam PhÆ°Æ¡ng
Tôn Thất An Cựu
Tà i liệu tham khảo:
- La Famille d'Annam của Nguyễn Tiến Lãng
- Le Dragon d'Annam của Bảo Ä?ại
- Souverains et Notabilités củaJean Renaud
- Les Derniers Jours De L'Empire d'Annam của Daniel Grandclément